W wyniku II wojny światowej Polska znalazła się w zupełnie nowej rzeczywistości terytorialnej. Decyzją wielkich mocarstw terytorium państwa zostało przesunięte daleko na zachód w porównaniu do stanu z 31 sierpnia 1939 r. W nowych warunkach wyłoniły się konkretne zadania, także dla Wojska Polskiego.
Pierwszym była ochrona granicy państwowej przed przenikaniem elementów niepożądanych politycznie, jak i ludności niemieckiej, ewakuowanej przez własną armię na zachód, a po zakończeniu działań wojennych usiłującej powrócić do miejsca pierwotnego zamieszkania. Ochrona granicy miała też na celu niedopuszczanie do przenikania na zachód kurierów i członków organizacji antykomunistycznych, tak polskich, jak i ukraińskich, oraz niemieckich. Drugim zadaniem była ochrona ludności polskiej znajdującej się na tym terenie. Była to ludność częściowo zamieszkała na tych terenach już przed wojną, natomiast w większości obywatele polscy znaleźli się na Pomorzu jako robotnicy przymusowi, więźniowie obozów pracy czy obozów jenieckich. Podstawową metodą realizacji tego celu było zwalczanie grup kryminalnych oraz wszelkiego rodzaju podziemia politycznego. Kolejnym zadaniem była ochrona mienia pozostawionego przez Niemców tak, aby mogło ono być wykorzystane w gospodarce narodowej. Mienie to było grabione zarówno przez rodzimych szabrowników, jak przez oddziały armii sowieckiej. W celu przywracania do życia pozyskanych terenów następnym zadaniem było stworzenie warunków do zasiedlania Pomorza. Chodziło tu nie tylko o zabezpieczenie mienia ruchomego i obiektów, ale także udzielanie pomocy i informacji osadnikom napływającym na te tereny. Szczególną formą pomocy zostali objęci osadnicy wojskowi.
Na charakter i organizację sił polskich na Pomorzu zdecydowany wpływ wywarła także geopolityka. W latach 1945-1949 jako głównego potencjalnego przeciwnika Polski postrzegano amerykańsko-angielsko-francuskie siły zbrojne stacjonujące na terenie zachodnich Niemiec, z którym Polska sąsiadowała na odcinku ponad 450 kilometrów, oddzielona tylko pasem sowieckiej strefy okupacyjnej.
Specyficzna sytuacja polityczno-społeczno-gospodarcza na omawianym terenie zmuszała do jak najszybszego obsadzenia Pomorza wojskiem i oddziałami bezpieczeństwa. Do lutego 1945 r. Wojsko Polskie zorganizowane było zasadniczo w dwie armie ogólnowojskowe i korpus pancerny oraz samodzielne jednostki. Ogólna struktura organizacyjna wyglądała następująco:
· Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego
· Dowództwa armii – 1 i 2 AWP
· Dziesięć dywizji piechoty- 1-10 DP
· Brygada kawalerii –1 SBK
· Dwanaście brygad artylerii- 1-11 BArt, 14 BArt, w tym 6-8 BArt w składzie 2 Łużyckiej DArt
· Brygada moździerzy –1 BMozdz
· Trzy dywizje artylerii przeciwlotniczej- 1-3 DAPlot
· Korpus Pancerny w składzie 1 BPZmot, 2-4 BPanc, 2 pmożdz, 24,25,27 papanc, 26 paplot
· Brygada pancerna- 1 BPanc
· Cztery brygady saperów- 1,2,4 i 5 BSap
· Cztery dywizje lotnicze- 1-4 DL w trakcie formowania
· Jednostki zapasowe
· Szkoły wojskowe
· Zapasowy Batalion Morski
Stan osobowy jednostek WP wynosił ok. 280 000 żołnierzy. Natomiast w wyniku częściowej realizacji planu rozbudowy sił zbrojnych, wiosną 1945 r., rozpoczęto formowanie następujących związków taktycznych:
· 11-14 DP
· 5 DArt
· 1 DRG
· 1 Szkolną DP
· 7 pczc
· 46, 49, 51, 52 partpanc
· inne mniejsze jednostki
Po rozbudowie wiosną 1945 r. Wojsko Polskie osiągnęło stan około 400 000 żołnierzy. Część z nowo sformowanych związków taktycznych skierowano na front do udziału w operacji berlińskiej, część natomiast pozostała w terenach zdobytych jako siły gwarantujące utrzymanie bezpieczeństwa na terenie kraju. W związku z istniejącymi potrzebami przywrócenia ładu i porządku na Pomorze skierowano 12 Dywizję Piechoty.
Formacja ta była tworzona dwukrotnie. Pierwsze formowanie Dywizji odbywało się w okresie, kiedy front zatrzymał się na Wiśle. Wtedy to podjęto decyzje o rozwoju liczbowym Wojska Polskiego poprzez sformowanie 2 i 3 Armii Wojska Polskiego. Rozkaz formowania Dywizji został wydany przez Naczelne Dowództwo 6 X 1944 r., numer rozkazu ND WP/41. Na miejsce formowania się dywizji wyznaczono Zamość. Już 20 X 1944 r. przybyła tam pierwsza grupa oficerów i żołnierzy mająca za zadanie zabezpieczać proces tworzenia poszczególnych pododdziałów. W grupie tej znajdowali się oficerowie wyznaczeni na stanowiska dowódców poszczególnych jednostek, i tak:
· płk Józef Grażewicz na dowódcę Dywizji,
· płk Paweł Jaroszenko na zastępcę dowódcy ds. liniowych,
· ppłk Piotr Poliszuk na szefa sztabu,
· ppłk Jan Kuczmarew na dowódcę 19 pp,
· mjr Mikołaj Pietruszenko na dowódcę 21 pp,
· ppłk Saweleg Litwak na dowódcę 23 pp,
· ppłk Mikołaj Chlupin na dowódcę 41 pal.
Do 1 XI 1944 r. stan osobowy nowo formowanej Dywizji wyniósł 1 145 oficerów i żołnierzy. Był to tylko nikły procent zapotrzebowania. Działo się tak z dwóch powodów. Pierwszym był niewydolny system poboru do wojska, komendy uzupełnień były dopiero w fazie organizacji, nie posiadały dokumentów mieszkańców obsługiwanego terenu. Z drugiej strony napływ ochotników był nikły a wiązał się miedzy innymi z nieufnym podejściem do armii, która była sojusznikiem Sowietów i była przez nich dowodzona. Dodatkowo system wzywania poborowych do stawienia się na pobór nie był na ogół imienny a polegał na podaniu do wiadomości publicznej, przez plakaty, roczników osób, które podlegają poborowi. W związku z tym, że wiele osób na skutek działań wojennych utraciło dokumenty, uniknęło poboru przedstawiając sfałszowane zaświadczenia.
Powyższe trudności doprowadziły do sytuacji w której do uzupełnienia stanów osobowych w 3 Armii brakowało ok. 41 000 osób. Jednocześnie nadal istniało zapotrzebowanie na uzupełnienia strat bojowych w jednostkach 1 AWP oraz uzupełnienia tworzonych oddziałów 2 AWP. W tej sytuacji Naczelne Dowództwo WP w rozkazie z 15 XI 1944 r. nakazało zaprzestać formowania 3 Armii WP. Grupa formowania 12 DP otrzymała rozkaz rozwiązania jednostki i przekazania ludzi oraz sprzętu do jednostek 2 AWP. W większości wyposażenie i żołnierze 12 DP znaleźli się w 10 DP i 6 Brygadzie Artylerii.
Z powodu słabej wydolności systemu uzupełnień koncepcja organizacji Dywizji upadła. Nie zaginęła jednak idea rozbudowy sił zbrojnych, które po wojnie miały stanowić trzon armii polskiej. Projekt rozbudowy Wojska Polskiego zyskał realne szansę na realizację dopiero po osiągnięciu, w wyniku operacji wiślańsko-odrzańskiej, linii Odry przez jednostki polskie i sowieckie. Wtedy to rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 58/Org, z 15 III 1945 r. nakazywał sformowanie do 30 IV 11 i 12 Dywizji Piechoty. Ustalono etat 12 DP na 9 624 oficerów i żołnierzy.
Organizacja Dywizji miała wyglądać analogicznie do istniejących już związków taktycznych i obejmować:
· sztab Dywizji
· 39, 41 i 43 pułki piechoty
· 34 pułk artylerii
· 15 dywizjon artylerii przeciwpancernej
· 17 batalion saperów
· 33 batalion łączności
· 9 batalion medyczny
· 12 kompanie zwiadowczą
· 15 kompanię przeciwchemiczną
· kompanie samochodową
· kompanie szkolną
· kompanie karabinów przeciwlotniczych
· 28 piekarnie polową
· 26 ambulans weterynaryjny
· orkiestrę
· warsztat taborowo- mundurowy
Rozkaz na miejsce formowania Dywizji, wyznaczał Poznań. Rozpoczęło się drugie formowanie Dywizji. Na dowódcę wyznaczono płk. Wiktora Lemontowicza, oficera sowieckiego pochodzenia białoruskiego.
