Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (12)

Zawody i status społeczny

6. Nazwy ulic związane z uprawą roli.

Ulica Rolnicza (Baustrasse) [Tkacka]

Pojawiająca się w dokumentach źródłowych nazwa „ulicy rolników” (platea colonorum, 1306) wskazuje nam na obecność w Szczecinie właścicieli drobnych włók ziemi, tzw. obywateli ziemskich, czyli rolników (buwman). Ich obecność w tym miejscu wiąże się z istniejącym tu przed lokacją osiedlem chłopskich kolonistów, najstarszą częścią, powstałego w późniejszym czasie, kwartału Passawskiego (Passauer – Viertel). Wzdłuż palisady chroniącej to osiedle, stanowiącej zachodnią i północną granicę kwartału, usytuowana była droga, prowadząca w kierunku targowiska forum novum (1306), zwanego później Targiem Końskim. Można nią było również wyjechać na pobliskie pola miejskie przez tzw. „bramę polną”, czyli przyszłą Bramę Passawską. Działki rolne istniały także przy pozostałych ulicach tego obszaru, przede wszystkim wzdłuż ulicy Breitestrasse i równoległej do niej górnej części Rosengarten.

Wiejski charakter osiedla podkreśla tu szerokość ulic, służących ruchowi wozów konnych. Świadczy o tym również wielkość kwartałów mieszkalnych, jak również nazwa ulicy – buwstrate (Baustrasse), a także kształt parcel i zagród, które sięgały przez cały kwartał mieszkalny do sąsiednich ulic.

Położenie ulicy Rolniczej i Małej Rolniczej na obszarze osiedla kolonistów chłopskich [wg] Plan von der Stettiner Altstadt [w:] C. Fredrich, Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung (załącznik)
[B – buwstrate, b – parva platea colonorum, O- osiedle kolonistów chłopskich, P – Brama Passawska, K – klasztor Karmelitów,
H – Targ Koński]

Obywatele ziemscy miasta Szczecina tworzyli osobny cech, któremu jeszcze w 1618 roku Rada Miejska odnawiała przywileje. Zbiory przechowywali w stodołach położonych najczęściej poza obrębem miasta, a także na Łasztowni. We wczesnym średniowieczu nazwa ulicy Rolniczej obejmowała południową część obecnej ulicy Tkackiej i zachodnią część ulicy Grodzkiej, tj. na odcinku od ulicy Podgórnej do skrzyżowania z ulicą Grodzką i dalej Grodzką do placu Orła Białego. W pewnym okresie czasu obejmowała również kolejny odcinek ulicy Tkackiej osiągając narożnik obecnej ulicy Łaziebnej.

Widok ulicy Grosse Wollweberstrasse w kierunku północnym od skrzyżowania z ulicą Breitestrasse

Nazwa tej ulicy w księgach miejskich pisanych po łacinie pojawia się dość wcześnie (platea colonorum, 1306), plateae colonorum (1310), agricolarum (1307). Mimo, że w języku niemieckim dla określenia zawodu rolnika używano wyrażenia „Baumann”, „Ackerbauer”, czy „Bauer”, niemiecko-języczne formy nazwy tej ulicy, podobnie jak w określeniu jego posiadłości „Bauhof”, pojawiają się w skróconej formie, czego przykładem są zapisy z początku XVI wieku, cyt.: „górna część ulicy rolników” (baven der buwstrate, 1539), „ulica rolników” (bustrate, 1552). W drugiej połowie XVI wieku jej południowy odcinek, przylegający do Bramy Passawskiej, określano nazwą „Biedne Budy” (armen buden, 1586, 1599), prawdopodobnie od położonych tu niewielkich budynków mieszkalnych, usytuowanych na małych działkach i zamieszkałych przez biedaków, pozbawionych środków do życia. Nazwa ta zanikła, gdy miasto „ sprzedało księciu” (der armen boden sind in die rege verkofft, 1599); być może są to te same budy, wspomniane w 1658 roku przy wzmiance o przebiegającym wzdłuż południowych murów miejskich przejściu zwanym „Im Gange”. Północny odcinek tej ulicy w tym samym czasie nosił nazwę „przy łaźniach kościoła Mariackiego” (bei der badstuben der Marienkirche, 1588). Być może wiąże się to z istniejącą tu na początku XIV wieku „łaźnią [położoną] na narożniku ulicy rolników w pobliżu murów miejskich” (s t u p a in angulo plateae colonorum versus murum, 1310), oraz drugą, będącą własnością sukienników, „nową łaźnią tkaczy wełny” (nova stupa lanetextorum, 1311). Informacje na temat miejsca położenia tej ostatniej łaźni są rozbieżne. H. Lemcke (1881, 26), sytuuje ją na działce nr 54, natomiast C. Fredrich
(1926, 51), na działce nr 28. Pod koniec XVI wieku nazwa „ulicy rolników” zanika całkowicie, czego potwierdzeniem jest umieszczenie na całej długości obecnej ulicy Tkackiej nazwy „ulicy tkaczy wełny” (Wullweberstraß, 1590). Potwierdza to widok miasta od zachodu Brauna/Hogenberga z 1590 (1594) oraz Kote/Rollosa z 1625 roku.

Zasięg obszaru ulicy Rolniczej
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment).
[B – Baustrasse, C – Grosse Wollweberstrasse, D – Kleine Wollweberstrasse, A – Breitestrasse, b – Mönchenstraße, BP – Brama Passawska, BN – Brama Nowa, K – Kuhstrasse, H – Targ Koński, XX – am – Regenberg, V – zabudowania byłego klasztoru Karmelitów, bbM – bei der badstuben der Marienkirche, WSch – Weisse Schwanstrasse]

Na początku XVIII wieku, po zajęciu Szczecina przez władze pruskie, wraca ponownie nazwa ulicy Rolniczej, z tym, że południowy odcinek tej ulicy, położony pomiędzy obecną ulicą Podgórną (Am Regenberg) a obecną ulicą Kard. Wyszyńskiego (Breitestrasse), otrzymuje nazwę ulicy Krowiej (Kuhstrasse, 1737), a północny, położony między obecną ulicą Kard. Wyszyńskiego i Łaziebną, nazwę ulicy Rolniczej (Baustrasse, 1721). Jak wynika z planu miasta z 1721 roku, do ulicy Baustrass zostały zaliczone działki od nr 71 do nr 83, i dalej od nr 86 do nr 97 po stronie zachodniej ulicy, oraz nr 84-85 po wschodniej stronie ulicy. Pozostałe działki nie zostały objęte żadną numeracją, gdyż ich zabudowa uległa zniszczeniu w wyniku ostrzeliwania miasta przez artylerię wojsk pruskich i ich sprzymierzeńców. Jak podaje Fredrich (1926, 48), odcinek tej ulicy przy narożniku z ulicą Mniszą (Mönchenstrasse), przyległy do istniejącej tu niegdyś gospody pod szyldem „Biały Łabędź” (,,Der Weisse Schwan”, Grosse Wollweberstrasse Nr. 29 [Baustrass 79/Grosse Wollweber Strasse 549]), określano przez pewien czas nazwą Weisse Schwanstrasse (1777). Do tego budynku przeniesiono w 1839 roku siedzibę Loży Masońskiej „Pod Trzema Cyrklami” (Loge zu den drey goldenen Zirkeln) z ulicy Grosse Domstrasse Nr. 18. Obie nazwy, Kuhstrasse oraz Baustrasse, obowiązywały do 1856 roku. Od 1857 roku cały ciąg w/w ulic w ramach akcji porządkowania nazw ulic nazwano mianem ulicy Wielkiej Tkackiej (Grosse Wollweberstrasse).

Położenie ulicy Rolniczej i Małej Rolniczej [wg] Widok Szczecina z lotu ptaka od zachodu, G. Braun/F. Hogenberg, 1590 [1594] (fragment)
[B – Baustrasse, C – Grosse Wollweberstrasse, P – Pletze, D – Kleine Wollweberstrasse, A – Breitestrasse, b – Mönchenstraße, BP – Brama Passawska, ab – armen buden, I – Im Gange, H – Targ Koński, bbM – bei der badstuben der Marienkirche]

Ulica Mała Rolnicza (buwstrate) [Grodzka]

Pojawiająca się w dokumentach źródłowych nazwa „mała ulica rolników” (parva platea colonorum, 1307), bez wątpienia dotyczy zachodniego odcinka obecnej ulicy Grodzkiej, na odcinku od ulicy Tkackiej (Mönchenstraße) do placu Orła Białego (Rossmarkt), gdyż już na przełomie XV/XVI w. pojawia się tu nazwa , przy okazji wzmianki o zabudowaniach „biednego klasztoru położonego przy ” ([…] negest erme kloster in der buwstrate gelegen, 1495). Zamieszkujący klasztor mnisi zakonu Karmelitów powiększyli swą siedzibę poprzez nabycie przyległych do tej ulicy działek rolniczych. W związku z tym granica pomiędzy kwartałem Passawskim a kwartałem Młyńskim (Mühlen – Viertel, która biegła wzdłuż tej starej ulicy granicznej osiedla kolonistów, objęła również teren klasztoru. Zazwyczaj granica poszczególnych kwartałów biegła środkiem ulicy.

Widok ulicy Mönchenstraße od strony ulicy Grosse Wollweberstrasse w kierunku wschodnim

W rejestrach szosowych z XVI w. nazwa ulicy [Małej] Rolniczej pojawia się w następującym zapisie, cyt.: „przy do miejsca [położonego] naprzeciw kościoła św. Jakuba” (in der buwstrate uppe dem orde tegen Sunte Jacobs Kerken, 1505), i w kolejnym „przy naprzeciw Targu Końskiego” (in der buwstrate jegen dem rossmarkede, 1520). Jako w rejestrach szosowych wykazywana jest jeszcze w 1559 roku, przy czym, z uwagi na istniejące tu wyżej wspomniane zabudowania klasztoru, określana jest także jako położona „za [klasztorem] mnichów” (hinter den münchen, 1559).

Położenie ulicy Małej Rolniczej
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment).
[A – Breitestrasse, B – Baustrasse, b – Mönchenstraße, H – Targ Koński, V – zabudowania byłego klasztoru Karmelitów]

Według planu miasta z 1721 roku poszczególne działki tej ulicy zaliczone były do obszaru Targu Końskiego (Rossmarkt).

Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 4. Blümcke O., Die Handwerkzünfte im mittelalterlichen Stettin [w:] BSt AF Bd. XXXIV, Stettin 1884.
5. Encyklopedia Szczecina, pod red. T. Białeckiego, t. I, II, Szczecin 1999, 2000.
6. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.

© Schulz (Jan Wilhelm)