17 sierpnia 1944 roku podczas alianckiego nalotu na Stare Miasto w Szczecinie zamek uległ zniszczeniu niemal w 60 procentach. Spłonęło pięć skrzydeł wraz z całym wyposażeniem. Zawaliły się sklepienia, spalone zostały drewniane stropy, cała stolarka i hełmy wszystkich wież. Pozostały jedynie mocno uszkodzone ściany zewnętrzne do gzymsów wieńczących. W latach 1946 – 1948 przeprowadzono zabezpieczenie murów zamkowych i położono prowizoryczne dachy nad czterema skrzydłami.
Sam fakt odbudowy zamku był dla wszystkich oczywisty. Zamek traktowany był jako „pomnik historii” Pomorza Zachodniego, w której to historii wyróżniano okres panowania słowiańskiego rodu Gryfitów. Wiele uwagi w dyskusjach poświęcono problemowi określenia funkcji dla odbudowanego zamku. Proponowano tu umieścić m. in. Młodzieżowy Dom Kultury czy siedzibę uniwersytetu lub szkoły inżynierskiej. W końcu powzięto decyzję o ulokowaniu w jego murach Wojewódzkiego Domu Kultury z salą kinową, widowiskową, z salami wystawienniczymi i kawiarnią. Skrzydło mennicze oddano do użytku w latach siedemdziesiątych Pracowni Konserwacji Zabytków.
Już w 1949 roku zdecydowano się na przywrócenie mu formy z przełomu XVI i XVII wieku. Podczas rekonstrukcji opierano się na obrazach L. Mosta z pierwszej połowy XIX wieku oraz sztychu Mateusza Meriana. Już 1950 roku powstał wstępny szkic projektu architektów Wojciecha Onitzcha i Mariana Sulikowskiego. Dalsze prace badawcze nad architekturą zamku oraz nadzór konserwatorski powierzono w latach 50-tych do 1960 roku Henrykowi Dziurli, a od 1960 do 1984 Zbigniewowi Radackiemu. Prace projektowe rozpoczęto w 1950 roku w Centrum Biura Projektów Architektonicznych w Warszawie, a kontynuowano je od 1953 roku w Pracowni Konserwacji Zabytków w Szczecinie. Głównym projektantem został Stanisław Latour. Od 1972 roku prace projektowe podejmowali też Antoni Kąsinwski oraz Janusz Nekanda-Trepka. Projekty zakładały wiele ustępstw z ustaleń konserwatorskich na rzecz nowych funkcji zamku oraz uproszczeń formalnych w niektórych partiach, dla których nie zachowały się do rekonstrukcji odpowiednie przekazy.
W odbudowie można wyróżnić dwie fazy. Pierwsza przypada na lata 1958 – 1964. Druga obejmowała lata 1970 – 1983.
Od 1958 – 1960 odbudowano skrzydło północne i oddano do użytku sale wystawiennicze oraz salę kameralną czyli dawną kaplicę. W 1962 roku oddano do użytku kawiarnię i Wieżę Dzwonów. Skrzydło to zostało odbudowane zgodnie ze swoim renesansowym wyglądem. Rozebrano pozostałości wieży wraz ze schodami w północno-wschodnim narożniku zamku oraz zewnętrzną loggie, czyli elementy związane z przebudowami za czasów pruskich.
W latach 1961 – 1965 odbudowano skrzydło wschodnie. W elewacjach częściowo przywrócono elementy wyglądu renesansowego. Nie poprawiono za to otworów okiennych. Wnętrza otrzymały współczesny wystrój i całkowicie nowy podział na pomieszczenia, nie związany z historycznym – to jest renesansowym układem.
W latach 1970 – 1976 odbudowano skrzydło zachodnie. Elewacja nie została w pełni zrealizowana w zgodzie z renesansowym wzorcem, a wnętrza zostały rozplanowane dla potrzeb nowych funkcji.
Krużganki zrekonstruowano w latach 1961 – 1975, nie trzymano się tutaj ściśle istniejących przekazów z epoki. Podniesiono na przykład ich poziom względem dziedzińca. W tym czasie co krużganki odtworzono również attykę. Ponadto w latach 1971 –1976 odbudowano Skrzydło Mennicze i dwa łączniki ze skrzydłem zachodnim, w których mieściły się bramy wjazdowe na dziedziniec. Chociaż przywrócono renesansowy wygląd elewacji, to wejścia rozplanowano całkowicie współcześnie.
Skrzydło południowe miało mieścić sale Teatru Muzycznego i Urzędu Stanu Cywilnego oraz Biura Wystaw Artystycznych. Opracowanie technologiczne i akustyki przygotowane zostały w Pracowni Projektowej Teatru Wielkiego Opery i Baletu w Warszawie. Odbudowę rozpoczęto w 1972 roku od wzmocnienia gotyckiego parteru. Stał się on podstawą dla żelbetowej konstrukcji szkieletu nośnego całej części przeznaczonej na teatr. W Wieży Zegarowej zrekonstruowano pomieszczenia przykryte sklepieniami sieciowymi z pierwszej połowy XVI wieku. W Wieży Więziennej przywrócono pierwotny wystrój wnętrza i przeprowadzono konserwacje odsłoniętej XVII-wiecznej polichromii w pomieszczeniu trzeciego piętra. Elewacje tego skrzydła dużo straciły przez zlikwidowanie od strony południowej okien i wprowadzenie na ich miejsce jedynie ozdobnych blend.
Dziecińce zostały wybrukowane w latach 1982 i 1984.
Rekonstrukcja zamku, która trwała przez wiele lat bez wątpienia była słuszna, jednak nie do końca odtworzyła oryginalny renesansowy wygląd elewacji i wnętrz. Widoczne są różnice w formach attyki i okien, a dodanie pewnych elementów nowoczesnych, jak na przykład najbardziej rażący łącznik skrzydła południowego z zachodnim, zasłaniający elewację, negatywnie wpłynęły na ostateczny efekt wyglądu głównego dziedzińca. W okresie kiedy ten element powstawał, uważany był za neutralny, jednak faktycznie powodował pewien zgrzyt z forma pozostałych elewacji zamku. Nie zrekonstruowano do tej pory, choć były takie plany, drewnianego stropu w skrzydle południowym. Jedynie dwie sale w skrzydle południowym otrzymały barwną kolorystykę charakterystyczną dla epoki renesansu. Pozostałe wnętrza pozostawiono w kolorze białym, odpowiadającym obecnej funkcji pomieszczeń.
Bibliografia:
Album Pommerscher Bau-und-Kunst Denkmale, Stettin 1899.
H. Bethe, Die Kunst am Hofe der pommerschen Herzoge, Berlin 1937.
Z. Boras, Książęta Pomorza Zachodniego, Poznań 1978.
E. Cnotliwy, Początki i rozwój siedziby książęcej, [w:] Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin 1992.
E. Cnotliwy, T. Nawrolski, R. Rogosz, Wyniki badań archeologicznych w piwnicach Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, [w:] „Materiały Zachodniopomorskie” 1979, t. XVIII.
H. Dziurla, Zamek, „Szczecin – Miesięcznik Pomorza Zachodniego” 1959, nr 1-2.
Z. Fafius, M. Glińska, Z. Radacki, Mecenat książąt zachodniopomorskich w XVI i XVII wieku, [w:] Funkcja dzieła sztuki (materiały z sesji SHS), Warszawa 1972.
Z. Fafius, Z dziejów gabinetu sztuki na zamku w Szczecinie, [w:] „Muzealnictwo” 1968, nr 16.
A. Kąsinowski, Badania architektoniczne skrzydła południowego oraz rozwarstwienie chronologiczne Wieży Zegarowej Zamku Szczecińskiego, maszynopis PKZ, Szczecin 1974.
K. Kroman, Dzieje architektury zamku od schyłku średniowiecza po czasy współczesne, [w:] Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin 1992.
K. Kroman, Dzieje szczecińskiego zamku za panowania książąt Pomorza Zachodniego, [w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego (materiały z sesji SHS), Szczecin 1990.
S. Kwilecki, Historia i odbudowa Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, [w:] „Kronika Miasta Szczecina 1985”, Szczecin 1986.
