NOWA TOŻSAMOŚĆ: SZCZECIN 1945–1960
Odcinek 2: Miasto dla Polaków?
Szczecin został zdobyty przez wojska radzieckie 26 kwietnia 1945r. Stalin chciał, aby ten ważny port bałtycki, stanowiący doskonałą bazę wypadową do prowadzenia wojny z zachodnim sąsiadem, został przyznany Polsce. Zachodni sojusznicy nie chcieli by Niemcy ponieśli tak daleko idące straty terytorialne…Stalin znów zastosował metodę faktów dokonanych i pozwolił na obsadzenie miasta przez polskie władze cywilne.
Pierwszych jej przedstawicieli sprowadzono do Szczecina z Piły i Poznania, z inżynierem Piotrem Zarembą na czele. 28 kwietnia przybył on z kpt. Wiktorem Jaśkiewiczem na nieoficjalną wizytę u komendanta miasta, oznajmiając, że przejmuje władzę cywilną w mieście. Oficjalne przekazanie władzy nastąpiło 30 kwietnia 1945 roku.
Polacy zastali miasto zrujnowane i ogołocone, porzucone przez władze i opuszczone przez swych dotychczasowych niemieckich mieszkańców. Zniszczenia na obszarze administracyjnym miasta (granice z 1941 roku) sięgały niemal 50 % przedwojennych zasobów kubaturowych i infrastruktury miejskiej. W śródmieściu straty były jeszcze większe i sięgały od 70 do 90 % przedwojennego stanu tych zasobów (ilustrująca obszar zniszczeń mapka w poprzednim odcinku).
Piotr Zaremba, wraz z nieodłącznym kapitanem Wiktorem Jaśkiewiczem, odbył rekonesans po mieście: „Przejazd przez Odrę. Dalej droga grząska w torfowiskach, od wczoraj tylko kołami wyrobiona. Budowa mostów w toku. Jedziemy jako pierwsi przedstawiciele władz polskich. Defekt w trząsawisku – rura wydechowa zaczepiła o gałąź. Popychamy. Dalej jazda drogą drewnianą, znów wjazd na szosę. Jeszcze jeden strzaskany most. Zasieki – jedziemy «na ciepło » zaraz za frontem. Objazd lejów bombowych. Pierwsze domy Szczecina”.
Fot. 1.1 Stare Miasto, ul. Wyszaka. Ogrom wojennych zniszczeń po przejęciu miasta przez administrację polską był przerażający.
Źródło: Gazeta Wyborcza, dodatek Szczecin dawniej i dziś, 22 XI 2003.
Niewątpliwie największym problemem nowych władz była pustka demograficzna uniemożliwiająca choćby uruchomienie ocalałych instalacji miejskich. W mieście wciąż pozostawali Niemcy i choć wielu z nich było fachowcami współpracującymi z nowymi władzami, szczególnie z radziecką komendanturą wojskową, to polski zarząd miasta starł się jak najszybciej przejąć te zadania, bo przecież sprawa przynależności Szczecina nie była jeszcze ustalona, a brak Polaków w mieście mógł niekorzystnie wpłynąć na decyzje w tej sprawie.
Sytuacja była bardzo skomplikowana, mimo to władze radzieckie zaczęły stopniowo przekazywać władzę w mieście Polakom. Wyznaczony na prezydenta został inż. Piotr Zaremba, który z kpt. Wiktorem Jaśkiewiczem miał zorganizować Zarząd Miejski i poczynić przygotowania do przeniesienia agend Urzędu Wojewódzkiego z Piły do Szczecina. Priorytetem było przede wszystkim osiedlanie Polaków – apelowano o pozostanie w mieście Polaków wracających z Niemiec do swych rodzin w głębi kraju oraz werbowano osadników w Poznaniu. Potrzebni byli ludzie do pracy – chciano by Szczecin jak najszybciej zaczął powracać do normalnego życia. Realizowano te zamierzenia m.in. przez ukazujące się wezwania i ogłoszenia do ludności polskiej.
Fot. 1.2 Obwieszczenie o rejestracji Polaków w Urzędzie pracy Zarządu Miejskiego – dnia 8 maja 1945 roku.
Źródło: T. Białecki, Z. Chmielewski, K. Kozłowski, Szczecin w dokumentach 1956, Szczecin 1980.
Działania organizacyjne zostały szybko zahamowane na skutek decyzji Rządu Tymczasowego, nakazującej ewakuację władz polskich z miasta (od 17 do 19 maja 1945 roku). W myśl dotychczasowych ustaleń państwo polskie mogło zająć jedynie terytoria znajdujące się na prawym brzegu Odry – większa część miasta leży na lewym brzegu Odry, więc nieuniknione było przekroczenie owego ustalenia. Następstwem tego był zdecydowany protest Stanów Zjednoczonych.
W efekcie miasto przejęły ponownie radzieckie władze wojskowe, które wcześniej, bo już 5 maja powołały niemiecki cywilny zarząd administracyjny (Deutscher Bezirk Zabelsdorf) dla dzielnicy Niebuszewo. Na jego czele stał początkowo burmistrz Erich Spiegel, a później Erich Wiesner (do 5 lipca 1945 roku).
Konsekwencją tych działań był szybki rozrost administracji niemieckiej. Zaczęła ona obejmować już nie tylko Niebuszewo, ale całe miasto. Utworzono Szczeciński Zarząd Miejski (Stettiner Stadtverwaltung). Rozpoczęto proces masowego przerzucania Niemców do Szczecina – w dniu 16 maja było ich ponad 6 tys., pod koniec tego miesiąca liczba ta wzrosła do 24 418 tys.
Władze radzieckie stały na stanowisku zdecydowanego przyznania Szczecina Polsce. Ostatecznie postanowiono, że Urząd Wojewódzki ma opuścić miasto, natomiast Zarząd Miejski miał pozostać na miejscu i sprawować opiekę nad ludnością polską.
9 czerwca 1945 roku Zarząd Miejski z prezydentem Piotrem Zarembą powrócił do Szczecina. Od tego momentu miasto to miało dwa zarządy – polski i niemiecki oraz radziecką wojskową komendanturę wojenną. Ten pobyt nie okazał się zbyt długi – trwał zaledwie dziesięć dni. Polskie władze opuściły tę miejscowość 19 czerwca na skutek kolejnej interwencji mocarstw zachodnich (sprawa przynależności Szczecina nadal nie była uregulowana na konferencji międzynarodowej). Mimo tego dyplomacja radziecka wytrwale dążyła do przyznania tego miasta Polsce. Dnia 1 lipca 1945 roku Kwatera Główna Radzieckich Wojsk Okupacyjnych w Berlinie powiadomiła prezydenta Zarembę o ostatecznej decyzji przekazania miasta władzom polskim. Polska administracja cywilna przejąć miała wszystkie agendy od niemieckiego Zarządu Miasta. Jeszcze 4 lipca dane niemieckiego Zarządu Miasta podawały, że miasto zamieszkiwało 83 765 Niemców. Polaków było w tym czasie zaledwie 1578.
Ostateczne przejęcie Szczecina przez Polskę nastąpiło 5 lipca 1945 roku.
Fot. 1.3 9 VII 1945 r. „Wiadomości Szczecińskie” głosiły „Szczecin jest Polski”.
Żródło: T. Białecki., Z. Chmielewski., K. Kozłowski, Szczecin w dokumentach 1945, Szczecin 1980.
Dorota Kobylinska
W tekście wykorzystano informacje pochodzące m.in. z:
1. T.Białecki, Szczecin.Rozwój miasta w Polsce Ludowej, Poznań 1977
2. Dzieje Szczecina 1806-1945, red. B.Wachowiak, Szczecin 1994.
3. D. Kobylińska, Architektoniczne koncepcje odbudowy Szczecina po 1945 roku, Szczecin 2004.
4. P.Zaremba, Cz. Piskorski, Polski Szczecin. Rys historyczny Pomorza Zachodniego. Chronologiczny przebieg wydarzeń w roku 1945/1946, Szczecin 1946.
5. P.Zaremba, Walka o polski Szczecin, Wrocław 1986.
Urodzilam sie w Szczecinie 26 marca 1946 r. Mama byla Niemka z Kaszub. Ojciec slaskim Niemcem. Mama poslugiwala sie niemieckim, polskim, kaszubskim i troche francuskim. Jej siostra poszla do zaremby, aby zarejestrowac me urodziny. Odeszla z kwitkiem: w Stargardzie jest USC — brzmiala odpowiedz. Pojechala wiec mama do Stargardu nad Ina i ponad dwa miesiace pozniej dostala antydatowana metryke mego urodzenia o dzien wczesniej.
Kilka lat temu „za symboliczna kwote” od bylego „bezpiecznika” ze Stargardu kupilam kserrokopie niemieckiej metryki z wlasciwa data.
Czyli byla jeszcze trojwladza Niemcy, czerwonoarmijcy i Polacy.
To jest dowód na to, że z Zachodem trzeba rozmawiać twardo i polityką faktów dokonanych. Dobrą wolę Zachód uzna za słabość. Były prezydent Serbii Tadić uważał, że argumentem Serbii na rzecz Kosowa będzie pokojowe nastawienie Serbów. A Zachód widząc, że Serbowie prędzej mogą się uspokoić niż Albańczycy, przyznał Kosowo Albańczykom. Naprawdę to i los Wielkopolski po I Wojnie Światowej bez Powstania Wielkopolskiego nie byłby pewny. Jeżeli Zachód zobaczy zdecydowane i wojownicze nastawienie, to dla swojego „świętego spokoju” ustąpi.