Noakowskiego [Groeplerstraße]
Anton Moritz Groepler (ur. 3.06.1818– zm. 14.01.1875), nauczyciel i pierwszy przełożony Pomorskiego Zakładu Ociemniałych [Pommersche Blindenanstalt], założonego jego staraniem w 1850 roku na terenie Nowego Turzyna, (ob. Jagiellońska 58-61)
W roku 1832 na polach miejskich Turzyna rozpalcerowano i przekazano mieszkańcom działki na zachód od ulicy Boh. Warszawy pomiędzy ulicą 5-go Lipca a Mickiewicza, które zostały ostatecznie wykupione z prywatnych rąk i włączone w obręb miasta w 1836 r. Dla nowo pozyskanego terenu zachowano starą, średniowieczną nazwę Turzyn z dodatkiem Nowy [Neu Torney], w odróżnieniu od Starego Turzyna [Alt Torney] w rejonie skrzyżowania Boh. Warszawy i Krzywoustego. Była to już druga w historii przeprowadzka tego podmiejskiego osiedla, związana ze zniszczeniami podczas kolejnych oblężeń miasta oraz rozbudową fortyfikacji (właściwa wieś Turzyn [Tornei, 1693, Torney], położona była w rejonie obecnych ulic Potulickiej i Narutowicza, na zachód od późniejszego Nowego Miasta, i po powstaniu tam tzw. Fortu Prusy została po 1736 roku przeniesiona w rejon dzisiejszych ulic Kordeckiego i Boh. Warszawy, w miejsce zwane „Środkowym Pastwiskiem” [Mittelbrink]). Osiedle Nowy Turzyn składało się z 41 działek i siedmiu ulic, początkowo oznaczonych numerami 49 do 55. Niestety brakuje dokładnych informacji i planów z początkowych lat istnienia osiedla. Z planu z roku 1873 wynika, że przyszła ulica Groeplerstraße istniała tylko na odcinku od ul. 5-go Lipca do ul. Mickiewicza (
1). To samo wynika z książek adresowych z lat 1904-06, gdzie jest to piesza droga bez nazwy, prowadząca od strony ulicy Mickiewicza (obok prywatnego ogrodnictwa, Kreckowerstraße Nr. 16), na teren cmentarza turzyńskiego (
2). Według planu z 1911 r. i książki adresowej z 1914 r. ulica sięgała już do obecnej ulicy Jagiellońskiej [Turnerstraße], z tym, że przylegająca do tej ulicy parcela nr 21 należała do działki Turnerstraße 41, gdzie od roku 1909 stał już (oddany do użytku w 1910 r.) budynek szkoły Torneyer Mädchenschule. Kolejne parcele posiadają numerację od 22 do 25 (do narożnika z ul. 5-go Lipca [Grünstraße]). Pomiędzy ulicą 5-go Lipca a Mickiewicza usytuowane jest ogrodnictwo należące do ulicy Mickiewicza [Kreckowerstraße Nr. 16]. Po przeciwnej stronie pomiędzy ulicami Mickiewicza a Jagiellońską wykazano ogrodnictwo należące do ul. Mickiewicza [Neue Stadtgärtnerei, Krekowerstraße Nr. 15] i parcele, wówczas przewidziane pod zabudowę (
3). W 1918 roku zostało powołane Towarzystwo Budowlane Użyteczności Publicznej [Gemeinnützige Baugesellschaft AG, późniejsze Stettiner Gemeinnützige Baugesellschaft m.b.H.], którego zadaniem była budowa tanich mieszkań. W tym samym czasie opracowano plan zagospodarowania ulic Nowego Turzyna (
4). Plany z lat 1919-27 wykazują na rogu z ulicą Mickiewicza jeszcze nr 16 [Kreckowerstraße Nr. 16], a na rogu z ulicą 5-go Lipca - nr 42 , natomiast na rogu z ulicą Jagiellońską - nr 41 (Liceum nr VI [dawne Gemeindeschule Torneyer Mädchenschule], Turnstraße Nr. 41]) (
5). W ciągu kilku następnych lat wspomniane wyżej Towarzystwo Budowlane zrealizowało zabudowę ulicy Noakowskiego (budynki nr 11-23) i wg przedwojennych ksiąg adresowych było ich właścicielem. Wg ksiąg adresowych z lat 1930-37 i następnych, bezpośrednio za działką należącą do Turnstraße Nr. 41 stały budynki Stettiner Gemeinnützige Baugesellschaft m. b. H. od numeru 11 do 23. Natomiast po drugiej stronie ulicy na całej jej długości rozpościerał się teren parku, pozostałość najstarszego cmentarza turzynskiego [Alte Kirchhof], jedyny numer jaki tu występuje wg ksiąg adresowych, to przyległy do ulicy Mickiewicza teren ogrodnictwa miejskiego [Stadtgärtnerei, Krekowerstraße Nr. 58] (
6).
„MaRy++” pyta: gdzie mógłby być numer 1? Bardzo dobre pytanie. Niestety, na razie nie umiem znaleźć odpowiedzi. Chyba, że odpowiedź daje nam plan Szczecina z 1936 roku (
7), na którym na terenie obecnego parku od strony ulicy Groeplerstraße widnieje cyfra 9 (można przyjąć, że planowano tu podział na działki budowlane od nr 1 do 10).
Odnośnie cmentarza polecam fundamentalne dzieło Bogdana Frankiewicza pt. Szczecińskie cmentarze (
8). Jeżeli chodzi o zabudowania szpitala MSW, to powstał nie tyle na grobach, jak pisze „MaRy++”, lecz na powstałym pod koniec XIX wieku ogrodnictwie (vide fragment planu z 1898 r.).
(1) – Kozińska B., Rozwój przestrzenny Szczecina od początku XIX wieku do II wojny światowej, Szczecin 2002, s. 33-44.
(2) – Adreßbuch 1904, 1905, 1906
(3) – Plan von Stettin, 1911, także Adreßbuch 1914.
(4) – Kozińska B., Rozwój przestrzenny Szczecina…, s. 248.
(5) – Strona główna > Galeria >Inne > Plany, mapy, panoramy.
(6) – por. Adreßbuch-y 1930-1943.
(7) – Plan z 1936 r. (
http://sedina.pl/cpg14x/displayimage.ph ... fullsize=1).
(8) – Frankiewicz B., Szczecińskie cmentarze. Stettiner Friedhöfe. Szczecin 2003, s. 215-218.