Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (34)

Budowle

1. Nazwy ulic związanych z budowlami użyteczności publicznej i ich otoczeniem (bramy miejskie), cz. 4.

Panieńska (Frauenstrasse) [Panieńska]

Ulica Panieńska, główna ulica kwartału zwanego Chyżynem (Kessin), wywodzi swą nazwę od średniowiecznej Bramy Panieńskiej (valva dominarum, 1307, fruwendor, 1443), usytuowanej na miejscu wcześniejszej północnej bramy podgrodzia słowiańskiego. Wychodząca na dawną przystań słowiańską brama przyjęła to miano od ufundowanego pod miastem przed rokiem 1243, przez żonę Barnima I, Mariannę, klasztoru żeńskiego cysterek pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Brama Panieńska, posadowiona była w północnej części obecnej ulicy Panieńskiej [rejon Trasy Zamkowej], co widoczne jest na planach miasta do 1945 r., gdzie odcinek tej ulicy od ulicy Junkerstrasse (Lazurowa) do skrzyżowania z ulicą Klosterhof [Wyszaka] jest zdecydowanie węższy od jej pozostałej części. Wspomniana po raz pierwszy w roku 1307 brama reprezentuje typowy na Pomorzu Zachodnim rodzaj bramy szczytowej, do której w ciągu XV stulecia dobudowano szyję przerzuconą nad fosą i zakończoną zewnętrzną bramą przednią, osadzoną na wale miejskim wraz z dwoma basztami cylindrycznymi (1462). Stojąca w pobliżu baszta, tzw. Baszta Siedmiu Płaszczy jest często mylona z zewnętrznymi basztami Bramy Panieńskiej, które usytuowane były w ciągu ulicy pomiędzy nieistniejącymi obecnie budynkami Panieńska 5 i Panieńska 49.

Brama Panieńska
(wg Stettin, Stettin 1925, s. 15 [w:] Encyklopedia Szczecina, t. I, s. 119)

Położenie średniowiecznej Bramy Panieńskiej na współczesnym planie sprzed 1945 z uwzględnieniem zmian
numeracji poszczególnych działek
Zespół bramny Bramy Panieńskiej [1] – brama szczytowa, [2] – brama przednia wraz z basztami cylindrycznymi,
X – Frauenstrasse, BP – Baszta Siedmiu Płaszczy

Jak już wspomnieliśmy powyżej, usytuowana na osi Stary Rynek – północne osiedla położone wzdłuż rzeki Odry, ulica Panieńska przyjęła swą nazwę od bramy miejskiej (platea dominarum, 1309, fruwenstrate, 1496, 1500, frouen strate, 1535, Frawenstrasse, 1592, Fruwenstrass, 1625, Frauenstrasse, 1721).

Frauenstrasse

Znaczenie ulicy podkreśla jej położenie w obszarze Starego Rynku, o czym szerzej będzie w rozdziale poświęconym miejscom targowym Szczecina. Jako, że była również głównym ciągiem handlowym w dolnej części miasta, jej szerokość wynosiła aż do 15-tu metrów, przy niej też usytuowane były najstarsze działki kupieckie. Również przy niej, na skraju Rynku Siennego, posadowiono po roku 1245 staromiejski ratusz, a na narożnikowej parceli Frauenstrasse Nr. 32 do roku 1697 znajdowała się waga miejska, którą przeniesiono tu w 1532 r. z położonego naprzeciw Dziedzińca Miejskiego (Stadthof). Na tej samej parceli, od strony nie istniejącej obecnie ulicy Przekupniów (hakenstrate, obecnie górny odcinek ulicy Środowej, por. odcinek nr 13), mieściła się również łaźnia miejska. O łaźni tej wspominają zapisy o treści: „na ulicy Panieńskiej naprzeciw łaźni [usytuowanej] pomiędzy [Wielkim] Dziedzińcem Miejskim a […]” (in der frouen strate gegen dem bathstauen tuschen dem stadt haue und […], 1535), czy „nieopodal miejsca [zwanego] ulicą przekupni przy łaźni [będącej własnością] Rady” (up der hakenstrate orde by des rades badstauen, 1532).

Położenie Frauenstrasse na początku XVIII w.
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[F – zespół bramny Bramy Panieńskiej, X – Frauenstrasse, K – dawny kościół klasztoru żeńskiego cysterek, P – Baszta Siedmiu Płaszczy, Y – Baumstrasse, W – Alte Peterberg (Pelzerstrasse), O – Haupt Wache, R – Rathaus,
M – Nikolai Kirche, cc – Flugstrasse (Fischerstrasse), ee – Hakenstrasse (Mittwochstrasse),
ll – Aschweberstrasse (Hünerbeinstrasse)

Dziedziniec Miejski (stadthofe, 1496, hof 1532, stadt haue, 1535), będący własnością miejską, położony był w zachodniej części Kwartału Chyżyńskiego, pomiędzy ulicą Szewską a Kuśnierską i dzielił się na Mały (Kleine-) i Wielki Dziedziniec Miejski (Grosse Stadthof). Jak już wspomniałem wyżej, na pobliskiej działce [Fuhrstrasse 848/auf dem Loyzenhofe 445/ Schweizerhoff 1/ Loitzenhof 1], wspomnianej już w XV w. jako własność kupca Albrechta Hohenholza, przybyły do Szczecina w roku 1433 Hans Loitz buduje w 2. połowie XV w. kamienicę, znaną obecnie pod nazwą Kamienicy Loitzów (palazzo, Loitzenhaus, 1547). Z czasem stała się siedzibą sławnego w średniowiecznej Europie rodu kupieckiego Loitzów, twórców wielkiego domu handlowego i bankierskiego. Po bankructwie Loitzów w 1572 roku przeszła na własność księcia. W 2. poł. XVII w. kamienica została nabyta przez tajnego radcę Rosenhanda, który był reprezentantem Szwecji na kongresie pokojowym w Westfalii (1648), po krwawej wojnie trzydziestoletniej. Z moich ustaleń wynika, że prawdopodobnie chodzi tu o Simona Mathei, ur. 31.05.1613 w Stralsundzie, zm. 1.06.1668 w Szczecinie, który uzyskawszy szlachectwo, przyjął nazwisko Rosenhand. Jego żona to Catharina Regina Schlegel,
ur. 9.08.1626 w Szczecinie, zm. 16.06.1663 w Szczecinie.

Stąd też w 2. połowie XVI wieku pojawia się tu nazwa Dziedzińca Rosenhanda (Rosenhandshof). Na początku XVIII w. wraca miano „Na Dziedzińcu Loitzów” (auf dem Loyzenhofe, 1709). Od 1. poł. XVIII wieku, pochodzący ze Szwajcarii, bracia Dubendorf założyli tu cukiernię, odtąd też dziedziniec nazywany jest Dziedzińcem Szwajcarskim (Schweizer Hoff, 1799). W latach 30. XX w. wraca nazwa Dziedzińca Loitzów (Loitzenhof, 1934).

Po 1945 roku dziedziniec ten otrzymał nazwę ulicy Kurkowej i stał się okrężną uliczką wewnątrzosiedlową dla budynków pobudowanych wzdłuż obecnej górnej części ulicy Grodzkiej, Sołtysiej, Kard. Wyszyńskiego i Księcia Mściwoja, jednocześnie spełniając dawną funkcję dojścia do odbudowanej siedziby rodu Loitzów. Do dzisiaj na terenie dawnego Wielkiego Dziedzińca Miejskiego zachowały się m. in. budynki XV-wiecznych spichlerzy. Jak podaje C. Fredrich (1929, 92) Mały Dziedziniec Miejski położony był na tyłach odwachu przy Rynku Siennym. Dojście do niego widoczne jest na planie z 1721 roku, który wykazuje pomiędzy parcelą 383 [868] a 382 [866]) pusty plac. Prawdopodobnie to tej działki dotyczy dokument z 6 sierpnia 1581 roku, w którym opiekunowie prawni córki mieszczanina i krawca Jürgena Wargina zrzekają się w jej imieniu wszelkich praw do pustego placu przy Rynku Siennym naprzeciw ratusza, usytuowanego pomiędzy domami mieszkalnymi Aleksandra v. Ramina i Loitzów (por. regest nr 314 z 6 sierpnia 1581, Regestenbuch der Urkundensammlung…, s. 233). W pobliżu, na nie istniejącej obecnie ulicy Szewskiej, na działce nr 18, wznosił się Dom Żeglarza (zeghlerhus, 1405), a pod nr 11 młyn kieratowy. Nie bez przyczyny rodzina Loitzów wybudowała na terenie Dziedzińca Miejskiego swój dom, a Szwedzi na jego skraju Główny Odwach (Hauptwache, 1674), przebudowany w 1738 roku. Z czasem pusty plac został zabudowany. W roku 1833 zburzono budynki znajdujące się na parcelach 866, 867 i 868 [Heumarkt 14-16/Frauenstraße 34a/Frauenstraße 30] oraz Schuhstrasse 865-864 [Schuhstrasse16-17], i na uzyskanym placu rozpoczęto budowę budynku giełdy (Börse), którą ukończono w czerwcu 1836 r.

Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, zawierającej spis właścicieli poszczególnych działek, do obszaru właściwej ulicy Panieńskiej należały parcele od nr 501 [905-904/(11-12/14)/9] do 521 [870/(34)/29] i od 522/669 [925-926/(36)/32] do 537 [910/(51)/47].

W XVIII wieku, po zakończeniu prac przy rozbudowie Szańca Północnego i wybudowaniu Nowej Bramy Panieńskiej, ulicę przedłużono w kierunku północnym na odcinku od zabudowań byłego klasztoru do wałów fortyfikacji, początkowo nadając jej odpowiednie nazwy, tu, cyt.: „Przy Arsenale” (Am Zeughause, 1762) i „Na Tyłach Arsenału” (Hinterm Zeug – hofe, 1762). Przedłużenie to, biegnąc dalej wzdłuż głównego wału umocnień Fortu Leopolda, stanowiło obejście tzw. Dziedzińca Arsenału (Zeuggarten, 1709, Zeughof, 1762) od strony zachodniej i północnej.

Wspomniana tu Nowa Brama Panieńska to ciąg bram miejskich, składający się z pięciu bram, w skład których wchodziły początkowo stare bramy średniowiecznej Bramy Panieńskiej (noszące urzędową numerację 1. i 2.) i kolejne bramy tzw. Nowej Bramy Panieńskiej, przez które wychodziło się m. in. na teren koszar Bramy Panieńskiej (Frauen Thor Kaserne). Budowę nowych bram, o kolejnych numerach 3., 4., i 5., rozpoczęto po roku 1728. Poprowadzono je w formie tuneli pod wałami Fortu Leopolda, z których wylot ostatniej bramy znajdował się przy Dolnym Wiku. Każda z nich posiadała wewnętrzny i zewnętrzny portal pozbawiony elementów rzeźbiarskich. Pod koniec XVIII w., w 1795 roku rozebrano ostatnie fragmenty bram średniowiecznych. Bramę nr 2., czyli zewnętrzną bramą przednią, wraz z dwoma basztami kupił mistrz piekarski, niejaki Johann Friedrich Schumacher i po rozebraniu wybudował obok budynek mieszkalny. Część bramy odprzedał w roku 1799 asesorowi sądu kolonii francuskiej, Theophilowi Roussel. Pozostałe bramy, występujące pod nazwą Nowej Bramy Panieńskiej, zostały zlikwidowane w 1880 roku. Wygląd poszczególnych bram został utrwalony w roku 1876 przez szczecińskiego rysownika Feliksa Tredera.

Nowa Brama Panieńska [Nr. 3] od strony miasta
[po lewej stronie budynki Frauenstrasse 2 i 3, po prawej zabudowania należące do Frauenstrasse 53]
(rysunek F. Tredera z roku 1876, „Das Frauentor” [w:] E. Gwiazdowska, Widoki Szczecina. Źródła ikonograficzne do dziejów miasta od XVI wieku do 1945 roku, s. 350, ryc. 80)

Widok z wałów fortyfikacji nad Nową Bramą Panieńską [Nr. 3] w kierunku północnym
(rysunek F. Tredera z roku 1876, „Vor dem Frauentor, mit Blick nach dem Fort Leopold” [w:] E. Gwiazdowska, Widoki Szczecina. Źródła ikonograficzne do dziejów miasta od XVI wieku do 1945 roku,
s. 350, ryc. 80)

Widok na Nabrzeże Parowców (Dampfschiffbollwerk) od strony Odry, w tle pozostałości wałów Fortu Leopolda po likwidacji Nowej Bramy Panieńskiej [Nr. 3], ok. 1890 r.
(Archiwum Państwowe w Szczecinie, foto: J. Matuszewski, ze zbiorów własnych, fragment)

Nowa Brama Panieńska [Nr. 3] od strony placu do suszenia bielizny (Wäschetrockungsplatz)
(rysunek F. Tredera z roku 1876, „Wäscheplatz Am Frauentor” [w:] Białecki T., Szczecin na starych widokach (XVI – XX wiek), Szczecin 1995, s. 265, ryc. 261)

Nowa Brama Panieńska [Nr. 5] od strony Dolnego Wiku
[z lewej strony na pierwszym planie widoczny słup ogłoszeniowy i chodnik wzdłuż nabrzeża Nabrzeża Parowców (Dampfschiffbollwerk), z prawej dojście do ulicy Am Logengarten]
(rysunek F. Tredera z roku 1876, „Obstfrau am Frauentor” [w:] Białecki T., Szczecin na starych widokach (XVI – XX wiek), Szczecin 1995, s. 265, ryc. 263)

Wylot ulicy Frauentorkaserne od strony Dolnego Wiku przed 1893 r.
(Archiwum Państwowe w Szczecinie, foto: J. Matuszewski, ze zbiorów własnych)

Po ostatecznym zburzeniu średniowiecznej Bramy Panieńskiej, odcinek obejścia Dziedzińca Arsenału, położony w rejonie 3. Bramy Nowej Bramy Panieńskiej, na początku XIX w. określony został nazwą „Przy Bramie Panieńskiej” (Am Frauen Thor, 1817). Po wyrażeniu zgody przez władze wojskowe na poprowadzenie drogi publicznej na terenie fortyfikacji, w drugiej połowie XIX wieku pojawia się dla wewnętrznej drogi fortecznej nazwa „ulicy Bramy Panieńskiej (Frauenthorstrasse, 1876), która przechodząc tunelami przez kolejne bramy, wiodła obok tzw. Placu do suszenia bielizny (Wäschetrockungsplatz, 1872), następnie przebiegała obok budynku „Koszar Bramy Panieńskiej”, i poprzez ostatnią bramę Nowej Bramy Panieńskiej (Nr. 5) prowadziła w kierunku Dolnego Wiku. Budowę budynku koszar (Frauentorkaserne, 1820), usytuowanych „pomiędzy bramami Panieńskimi” [zwischen den Frauenthoren] rozpoczęto 18.05.1820 roku. Ziemię z wykopu pod jej fundamenty i niwelacji wnętrza fortu Leopolda wykorzystano do budowy przyczółka mostu Parnickiego.

Przejęcie terenów wojskowych po wyburzeniu fortyfikacji i usunięciu systemu bram Nowej Bramy Panieńskiej, w 1880 roku umożliwiło dostęp do nowobudowanego ciągu nabrzeży, Nabrzeży Parowców (Dampfschiffbollwerk), co w dalszej kolejności skutkowało zlikwidowaniem ulicy Bramy Panieńskiej (Frauenthorstrasse), biegnącej przez teren fortyfikacji. Po ostatecznym zatwierdzeniu planu zagospodarowania terenów dawnego Fortu Leopolda, w roku 1901 wytyczono obecny przebieg ulicy w kierunku nabrzeża Odry, nadając jej na całej długości nazwę ulicy Panieńskiej.

Wylot Frauenstrasse w kierunku nabrzeża Odry, po 1905 r.

Po 1945 r. ulicę nazwano mianem ulicy Syreny, natomiast po 1956 r. wróciła historyczna nazwa dawnej „ulicy kobiet” – ulica Panieńska. Obecnie, po wybudowaniu rozjazdów Trasy Zamkowej, ulica kończy swój bieg na wysokości nowo odbudowanej Baszty Panieńskiej, jedynego, zachowanego tu fragmentu średniowiecznych murów miejskich. Na przełomie 1996/1997 r., od narożnika z ulicą Kuśnierską, rozpoczęto po obu stronach ulicy odkrywanie starych fundamentów piwnic, a następnie od 2001 r. zaczęto odbudowywać kamieniczki położone u podnóża wzgórza zamkowego.

Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 4. Wehrmann M., Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911 (reprint, Weltbild Verlag, 1993)
5. Encyklopedia Szczecina, red. T. Białecki, t. I, II, suplement, Szczecin 1999–2003.
6. Białecki T., Szczecin na starych widokach (XVI – XX wiek). Stettin auf alten Abbildungen (16. – 20. Jahrhundert), Szczecin 1995.
7. Gwiazdowska E., Widoki Szczecina. Źródła ikonograficzne do dziejów miasta od XVI wieku do 1945 roku. Ansichten von Stettin. Ikongraphische Quellen zur Stadtgeschichte vom 16. Jahrhundert bis zum Jahr 1945. Szczecin 2001.
8. Kozińska B, Rozwój przestrzenny Szczecina od początku XIX wieku do II wojny światowej, Szczecin 2002.
9. Fredrich C., Die Baugeschichte Stettins unter König Friedrich Wilhelm I [w:] BSt NF Bd. XXXI, Stettin 1929.
10. Grotefend K. O., Regestenbuch der Urkundensammlung der Stadt Stettin 1243 – 1856. Auf Grund des Manuskriptes von Karl Otto Grotefend zum Druck vorbereitet von Dr. Bogdan Frankiewicz und Mag. Jerzy Grzelak, Bd. 1. – 2., Szczecin 1996.
11. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.
12. Johann-Sebastian-Bachinstitut Stettin, Zmiany w numeracji i zabudowie na terenie Starego Miasta i Łasztowni w latach 1856-1945, „sedina.pl magazyn” 2006.

© Jan [Schulz] Iwańczuk