Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (27)

Budowle

1. Nazwy ulic związanych z budowlami użyteczności publicznej i ich otoczeniem

W ubiegłym tygodniu w budynku pewnej poczytnej w Szczecinie gazety codziennej w ciągu jednego dnia pojawiło się kilkanaście osób, które ze zdziwieniem zorientowały się, że trafiły pod niewłaściwy adres. Z jeszcze większym zdziwieniem przyjmowały do wiadomości, że poszukiwana przez nich siedziba gazety, także codziennej, mieści się obecnie w dolnej części Starego Miasta, w budynku przy Nowym Rynku, róg Opłotki. Nie ważne, czego te osoby akurat tego dnia szukały w redakcji owego czasopisma. Ich wizyta uświadomiła mi, że wielu starych szczecinian, a za takich uważali się owi przybysze, zielonego pojęcia nie mieli, gdzie leży owe Dolne Stare Miasto, Nowy Rynek, a do tego jeszcze róg jakiejś Opłotki!

Stąd kolejny odcinek poświecam ulicy, a właściwie uliczce Opłotki (Hackstrasse, także Hackgasse), początkowo określanej nazwą „łaziebnej” (Im Stavel).


Łaziebna (Im Stavel) [Opłotki]


Fragment uliczki Hackgasse przylegający do wylotu Wielkiej Odrzańskiej i Nowego Rynku




Najstarsza nazwa tej uliczki wiąże się z „łaźnią [usytuowaną] na tyłach [kościoła] św. Mikołaja” (de stauen achter S. Niclas kerken, 1495), stanowiącej do 1565 roku własność kościoła św. Mikołaja, i mieszczącej się na rogu ulicy Małej Odrzańskiej (Kleine Oderstrasse Nr. 1). Nazwa „łaźnia” dla ulicy Opłotki, w jej różnych dolnoniemieckich odmianach (stauen = stavel), występuje w dokumentach źródłowych aż do XVIII wieku. Według C. Fredricha (1926, 42) obejmowała przyległy do łaźni odcinek ulicy Małej Odrzańskiej, sięgający od Nowego Rynku do skrzyżowania z ulicą Kurza Stopka, cyt.: „przy ulicy [Małej] Odrzańskiej nieopodal miejsca pomiędzy […] a [odcinkiem] ulicy zwanym <łaźnia>” (in der aderstraten up deme orde tuschen […] und der straten genometh de stauele, 1498), a niekiedy również aż do skrzyżowania z ulica Środową, stykając się z jej środkowym odcinkiem, określanym nazwą „ulicy poprzecznej”, cyt.: „na ulicy poprzecznej, zaraz za [ulicą zwaną] łaźnią” (in der dwerstrate na dem badstaven togande, 1499). Po reformacji, w połowie XVI wieku, łaźnia przechodzi w posiadanie Rady Miejskiej. Do momentu jej likwidacji, czyli do początku XVIII wieku, uliczka w dalszym ciągu określana jest nazwą związaną z tym zakładem kąpielowym, tu cyt.: „w miejscu [zwanym] łaźniami” (up dem orde der stavelen, 1536), „Przy Łaźniach” (im Stävel, 1711), „Łaziebna” (das stavehl, 1723), i jeszcze w 1786 roku „W Łaźni” (im Bad Staven, 1786). Nazwa ta pojawia się, mimo, że w 1722 roku spotykamy się już z nowym mianem ulicy, a mianowicie „Hack”, odpowiadającym obecnej nazwie „Opłotki”. Stąd następujący zapis, cyt.: „[ulica] Łaziebna, nazywana teraz [ulicą] Opłotki” (das Stavehl, jetze die Hack genannt, 1722).

Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, zawierającej spis właścicieli poszczególnych działek, do obszaru ulicy Im Hack (kk) należały parcele:
Im Hack 679 – Die Hakke 939 – Kleine Oderstrasse 1
Im Hack 680-681 – Die Hakke 941 – Kleine Oderstrasse 19
Im Hack 682-683 – Die Hakke 942 – Hünerbeinstrasse 6


Obszar uliczki Stavehl zwanej „die Hack”
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[hh – Kleine Oderstrass, ii – Hünerbeinerstrass, kk – Im Hack, ll – Aschaberstrass, mm – Grosse Oderstrass,
F – Fischmarckt, M – Nikolai Kirche]


Położenie Hackstrasse (kk)
(fragment planu: Plan rewitalizacji Podzamcza)
[hh – Kleine Oderstrasse, ii – Hünerbeinstrasse, kk – Hackstrasse, mm – Grosse Oderstrasse,
F – Fischmarkt, M – Neuer Markt]




Łaźnie, czyli obiekty kąpielowe, określane nazwą „badstaven”, w czasach średniowiecza były czymś bardzo ważnym, wręcz niezbędnym dla potrzeb życia towarzyskiego, były nawet swego rodzaju instytucją dla potrzeb rozrywki i przyjemności. Nawet wioski miały swoje łaźnie. W Szczecinie, jak we wszystkich średniowiecznych miastach, łaźnie powstały zarówno przy kościołach, cechach jak i innych stowarzyszeniach, i początkowo określane były słowiańską nazwą stupa (niem. „Stube” – izba), a w późniejszym czasie w języku dolnoniemieckim „stove”. Zarządzał nimi stuparius lub stupenator, tj. kąpielowy lub łaziebny, oprócz tego wiele z nich znajdowało się w rękach prywatnych. Jak podaje Fredrich (1926, 50) w 1325 roku została wspomniana w dokumentach źródłowych oddzielna fundacja zawiązana w celu zabezpieczenia w drewno łaźni dla chorych ze szpitala św. Jerzego spod Bramy Passawskiej.

W najstarszych księgach miejskich Szczecina z lat 1305 – 1352 wymienione zostały następujące łaźnie z podaniem bliższych szczegółów, cyt.:

1. s l a v i c a s t u p a (1305), stupa slavorum (1351), bi den wenden stofen (1416), czyli „łaźnia słowiańska”; niestety nie udało się ustalić jej położenia;
2. nova s t u p a lanetextorum (1311), „nowo [utworzona] łaźnia [położona] przy ulicy tkaczy wełny (Grosse Wollweberstrasse);
3. s t u p a middwekensbrugge (1326), łaźnia [położona] przy Pomoście Środowym;
4. s t u p a speculi in angulare (1344), czyli „łaźnia zwierciadlana na narożniku”, także „łaźnia zwana <łaźnią zwierciadlaną>” (s t u p a dicta spegelstove, 1345). Fredrich uważa (1926, 50), że jest tu mowa o „łaźni zwierciadlanej [będąca własnością rodziny Spiegel położonej] przed Mostem Długim” (bi den spigelstaue vor der langen brugge, 1431), na początku XVI wieku stanowiącej w połowie własność Pawła Beringera, jednego z potomków sławnego założyciela kościoła
św. Jakuba;
5. s t u p a dicta papenstove (1351), tu „łaźnia zwana <łaźnią księżą>”, będąca własnością kościoła św. Jakuba, położona przy ulicy Księżej (platea clericorum, 1345);
6. s t u p a dicta pipstove (1352), tu „łaźnia zwana <łaźnią z rurą>”. W późniejszym czasie mówiło się, iż „[okoliczne budynki położone były] naprzeciw <łaźni z rurą> przy kościele w. Mikołaja” (gegen dem pipstouene bi S. Claves, 1420). To ta „łaźnia [położona przy ulicy Małej Odrzańskiej nr 1] na tyłach kościoła św. Mikołaja” (de stauen achter S. Niclas kerken, 1495), przyczyniła się do określenia przyległego do niej odcinka ulicy nazwą „ulicy łaziebnej”. Zanim przeszła w ręce rady miejskiej, do 1565 roku była własnością kościoła św. Mikołaja. Określenie „pipe” oznacza tu rurę, którą odprowadzano wodę i nieczystości z łaźni;
7. s t u p a [by der husseken brugge], tu łaźnia położona w nieistniejącej obecnie dolnej części ulicy Kurza Stopka, zwanej na przełomie XIV/XV w. [ulicą] Domeczek (huseken, 1544). Mówiono wówczas: „[…] przy Pomoście Domeczek niedaleko miejsca [położonego] pomiędzy łaźnią a budą Mikołaja Husmana” (bi der huseken brugge up dem orde tuschen der bathstaue und Claves Husmans bode, 1440, 1554).

Wyrażenie „stupa” nie oznaczało wówczas każdego rodzaju izbę, lecz tylko ogrzewane pomieszczenie, a także określało rodzaj łaźni, stąd wiemy, że chodziło tutaj o łaźnie gorące, suche lub parowe. Parę wytwarzano poprzez polewanie gorących kamieni ciepłą wodą. po przyjęciu kąpieli miano zwyczaj spożywania potraw oraz picia trunków, dla zdrowia pozwalano sobie także stawiać bańki. Kąpiel często kończyła się również strzyżeniem włosów, goleniem brody, wyrywaniem zębów, obcinaniem paznokci i innymi tego rodzaju sprawami, toteż określenia kąpielowych i cyrulików wzajemnie się uzupełniają a chirurgów i kąpielowych zaliczano do jednego cechu.

Jedna z łaźni miejskich położona była na wielkiej parceli przy ulicy Panieńskiej (Frauenstrasse 32), na której od roku 1532 mieściła się także waga miejska przeniesiona z pobliskiego Dziedzińca Miejskiego. Zatem była to działka położona przy skrzyżowaniu z dawną ulicą Przekupniów, co wynika m.in. z zapisu o treści, cyt.: „na ulicy Panieńskiej naprzeciw łaźni [usytuowanej] pomiędzy [Wielkim] Dziedzińcem Miejskim a […]” (in der frouen strate gegen dem bathstauen tuschen dem stadt haue und […], 1535), a także kolejnego, cyt.: „nieopodal miejsca [zwanego] przy łaźni [będącej własnością] Rady” (up der hakenstrate orde by des rades badstauen, 1532). W dokumentach znajdujemy też wzmiankę o budynku, zwanym Beczką Soli, usytuowanym przy murach miejskich „przed Bramą Młyńską obok łaźni” (vor dem molen dore achter dem stoben, 1415), o czym wspomniano w poprzednim odcinku (26).

Właścicielami łaźni były również cechy rzemieślnicze, z których jeden z najważniejszych, cech tkaczy, posiadał łaźnię (nova stupa lanetextorum, 1311) na styku ulicy rolników (plateae colonorum) i tkaczy wełny (platea lanificum), czyli przy obecnej ulicy Tkackiej 28, o czym szerzej w odcinku nr 11. Z kolei przy nieistniejącej obecnie ulicy Niklota, w jej części zwanej „ulicą rymarzy” (remsniderstrate), a w późniejszym czasie ulicą Kaletniczą (Beutlerstrasse), wspomniana jest łaźnia będąca własnością cechu rymarzy (staven in der remsniderstrate, 1433).

Przede wszystkim jednak, jak pisze C. Fredrich (1920, 45, 1922, 96) to źródło dochodu zabezpieczyły sobie klasztory i kościoły. Łaźnia zwana „monneken”, będąca własnością Franciszkanów, która podobnie jak łaźnia kościoła św. Mikołaja przeszła z czasem w ręce rady miejskiej, położona była przy nieistniejącej obecnie ulicy Pomostu Mniszego (Mönchenbrückstrasse 6). Łaźnia ta w dokumentach wspomniana była również jako „<łaźnia południowa> przy pomoście mnichów” (by dem undern bathstave ahn der Monneken Brugge, 1534). Inny zapis wspomina o „dwóch działkach położonych przy Pomoście Mniszym naprzeciw łaźni pomiędzy [położonym przy nim] wąskim przejściem a wewnętrzną budą Hansa Repersa [powroźnika]” (twee boden belegen an der monneken brugge iegen der bathstauen ouer tuschen deme dwenger unde hans Repers boden inne, 1534). Zakonowi Karmelitów przypadała łaźnia przy ulicy Mniszej (Mönchenstrasse), późniejsza Łaźnia Miejska (1722). Do kościoła Mariackiego należała wspomniana już łaźnia usytuowana w ciągu obecnej ulicy Tkackiej, wówczas w północnej części ulicy Rolniczej (Grosse Wollweberstrasse 28). Pod koniec XVI wieku odcinek ten określany był nawet nazwą „Przy łaźni Kościoła Mariackiego” (bei der badstuben der Marienkirche, 1588).

Do likwidacji gorących kąpieli, które z czasem wręcz zaniedbano, przyczyniło się wiele czynników, m.in. podniesienie cen drewna na opał, niemoralne czyny w łaźniach, które spadły do poziomu najpodlejszych knajp, a także protesty lekarzy, wywołane srożącą się gwałtownie w Europie i robiącą straszliwe spustoszenie dżumą, zwaną „morowym powietrzem”, oraz wtargnięciem około 1500 roku do Europy, a więc i do Niemiec, zarazków kiły. Wszystko to egzekwowano surowymi, wręcz policyjnymi środkami. Z tego powodu także w Szczecinie w 1591 roku przede wszystkim ograniczono kąpiele do jednego dnia w tygodniu, zaś w 1625, podczas szalejącej dżumy, zarządzeniem Rady Miejskiej, tzw. „Pestordnung”, całkowicie zahamowano działalność łaźni (inhibiret), gdyż, jak twierdzono „nadmiar kąpieli osłabia ciało i usposobienie” (das gar zu viele Baden den Leib und die Natur schwäche).

Opłotki (Hack – Strasse) [Opłotki]



Widok wylotu uliczki Hackstrasse na nabrzeże Bollwerk




Jak już powiedziano wyżej, po likwidacji istniejącego tu od średniowiecza zakładu kąpielowego, nazwa ulicy Łaziebnej (das Stavehl, 1723) zanika i pojawia się, początkowo równolegle z nazwą „im Bad Staven” (1786), określenie „die Hack” (1722), potem już tylko „Die Hakke” (1811), i ostatecznie Hackgasse (1856), a z czasem Hackstrasse (1940). Po 1856 roku odcinek przyległy do ulicy Wielkiej Odrzańskiej włączono do ciągu ulicy Małej Odrzańskiej (Kleine Oderstrasse). Sama nazwa nie wiąże się z nazwą „Hacken” („pięta”, „kilof”, lub „siekiera”), lecz jest jednoznaczna z określeniem „hag”, „hagen” (ogrodzenie, osiek, płot, żywopłot /heck, hage/) i jest nawiązaniem do umocnień strzegących od północy dawne osiedle kupców niemieckich, osadzonych tu przez księcia Barnima I. Od południa ograniczało je ogrodzenie określane jako „hagen”, czyli obecna ulica Osiek (Hagenstrasse).

Według ksiąg adresowych sprzed 1945 roku parcele przyległe do ulicy Hackstrasse należały do ulicy Grosse Oderstrasse bądź nabrzeża Bollwerk. Po roku 1945 uliczka na całej długości od Nowego Rynku do nabrzeża Odry nazwana została ulicą Murną. Nazwa Opłotki wraca w 1955 roku, mimo, iż dolny, właściwy odcinek tej uliczki bezpowrotnie zasypano przy budowie trasy nadodrzańskiej. Obecnie, po częściowym odtworzeniu dawnej zabudowy, nazwano tak odcinek tej ulicy od Nowego Rynku do narożnika ulicy Małej Odrzańskiej. Także teraz nazwa nawiązuje do faktu, iż przebiegało tu rozgraniczenie słowiańskiego podgrodzia od osiedla kolonistów, co potwierdziły badania archeologiczne prowadzone w drugiej połowie XX w. (Kurier Szczeciński, 20.11.1996), związane z odbudową Dolnego Miasta.

Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Encyklopedia Szczecina, pod red. T. Białeckiego, t. I, Szczecin 1999.
4. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 5. C. Fredrich, Die ehemalige Marienkirche in Stettin und ihr Besitz., Bd. II, BSt. NF Bd. XXIII, Stettin 1920.
6. C. Fredrich, Die ehemalige Nikolaikirche in Stettin [w:] BSt. NF Bd. XXIV/XXV, Stettin 1922.
7. Historyczne odkrycie na podzamczu, [w:] „Kurier Szczeciński”, 20 XI 1996.
8. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.

© Schulz (Jan Wilhelm)

Ten wpis został opublikowany w kategorii Historia. Dodaj zakładkę do bezpośredniego odnośnika.