Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (25)

Budowle

1. Nazwy ulic związanych z budowlami użyteczności publicznej i ich otoczeniem

Nazwa obydwu ulic określanych mianem Domstrasse, z dodatkiem „Kleine” i „Grosse”, pochodzi od średnio-górnoniemieckiego określenia „tuom” i łacińskiego „domus” [kościół] i związana jest z usytuowaną pomiędzy nimi farą Najświętszej Marii Panny, ufundowaną w 1263 roku przez księcia Barnima I (Beatae Mariae, 1263). Jak wynika z zachowanej dokumentacji była to najpiękniejsza świątynia miasta. Jej wysoko wzniesiona wieża kościelna przylegała do chodnika ulicy Kleine Domstrasse. Niestety zrządzeniem została zniszczona w 1789 roku przez uderzenie pioruna, w związku z czym całość rozebrano w 1830 roku. Przypomina nam o tym także nazwa placu Mariackiego (Marienplatz), na którym w latach 1830-1832, w miejscu kościoła Mariackiego wybudowano gmach zasłużonego dla miasta tzw. „starego” Gimnazjum Mariackiego (Marienstifts Gymnasium).

Mała Tumska (Kleine Domstrasse) [Mariacka]

Do XVI wieku ulica „Mała Tumska” jest wyraźnie podzielona na trzy odcinki, z których każdy w różnych okresach czasu posiadał odmienną nazwę. Nazwa północnego odcinka, położonego naprzeciw wejścia na teren dziedzińca kościelnego (Kleine Domstrasse Nr. 1-8), w księgach miejskich pojawia się już na początku XIV wieku jako ulica „przy farze”, (apud summum, 1307). W późniejszym czasie występowały tu nazwy odnoszące się zarówno do budynku świątyni, jak również do mieszkających przy niej kanoników. W dokumentach źródłowych zachowały się następujące nazwy, cyt.: „[ulica] naprzeciw wieży [kościoła] Najświętszej Marii Panny (in opposito turris S. Marie, 1373), „przy [kościele] Najświętszej Marii Panny” (apud S. Mariami, 1384), „przy wieży [kościoła] Najświętszej Marii Panny” (apud turrim S. Mariae, 1386), „przy Błogosławionej Dziewicy [t.j. kościele Mariackim]” (apud beatam Virginam, 1388), „przy farze” (bi dem dome, 1403), „przy kościele naszej Panienki” (bi unser fruwen kerke, 1418), „przy [kościele] Najświętszej Marii Panny” (bi Sunte Marien, 1418), „naprzeciw wieży [kościoła] naszej Panienki (jegen unser fruwen torne, 1428), „przed kanonikami [kościoła] Naszej Ukochanej Panienki” (vor unser lewen frowen kore, 1448). „przy [kościele] Najświętszej Marii Panny” (bei Marien, 1559), „przy kościele Najświętszej Marii Panny” (bei St. Marien-Kirche, 1586), i jeszcze w 1721 roku „przy kościele Najświętszej Marii Panny” (bey der St. Marien-Kirche). Plac Mariacki był także określany jako „cmentarz farny” (domes kerkhof, 1400).

Zasięg obszaru Kleine Thumstrasse i Grosse Thumstrasse
[wg:] Widok Szczecina z lotu ptaka od zachodu, G. Braun/F. Hogenberg, 1594 (fragment)

Ulica
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[G – Bey Marienkirch (bei Marien, 1559, bei St. Marien – Kirche, 1586, bey der St. Marien – Kirche, 1721), H – Rosmarckt,
M – , Dziedziniec Biskupi (Nr. 1 /x/), Wikarówka kościoła Mariackiego (Nr. 4), Kolegium Jageteuffla (Nr. 5), zabudowania Pedagogium (Gimnasium Academicum, Nr. 25-26)]

z 1721 roku, zawierającej spis właścicieli poszczególnych działek, do ulicy „Przy kościele Mariackim” (bey der St. Marien-Kirche), należały zabudowania od nr 159-160 [775-776/26-25] do nr 166 [783/22], oraz od nr 169 [765/10] do nr 177 [773/2]. Na widocznej na tym planie niezabudowanej działce oznaczonej literką „x” [Kleine Domstrasse 774/1] należącej w średniowieczu do uliczki określanej nazwą „od strony murów koło Bramy Młyńskiej” (penes murum iuxta valvam molarum, 1382), do czasów reformacji stała siedziba przedstawiciela biskupa kamieńskiego, zwanego tu Pryncypałem (Prinzipalis), będącego jednocześnie jednym z kanoników (Domherr) pobliskiej kolegiaty Najświętszej Marii Panny. Przy tej ulicy usytuowane były także zabudowania Kolegium Jageteuffla i jego następcy Pedagogium (Gimnasium Academicum), a także budynek wikarówki kolegiaty.

Widok Kleine Domstrasse od skrzyżowania z Rossmarktstrasse w kierunku północnym

Pojawiająca się w późniejszym czasie nazwa „Mała Tumska” (lutteke domstrate, 1501, luttke domstrate, 1509), początkowo odnosiła się tylko do jej środkowego odcinka, tj. od Placu Mariackiego do narożnika z obecną ulicą Koński Kierat, do którego zaliczano także zachodni odcinek pomiędzy obecną ulicą Mariacką i Farną, co wynika również z zapisów w księgach miejskich z XVI wieku, tu cyt.: „narożny budynek na ulicy Wielkiej Tumskiej przy małej ulicy ” (orthus in der gr. Domstrate an der luttken domstrate, 1509). Natomiast na całej długości dzisiejszej ulicy Mariackiej nazwy tej użyto dopiero od XVI stulecia, tu cyt.: „ulica Mała Tumska [prowadząca] w kierunku kościoła” (Kleine Thumstrasse nach der Kirchen, 1659), Kleine Duhmstrass (1721) [por. artykuł dotyczący dziejów nazwy ulica Kotlarskiej (Grapengiesserstrasse) /odc. 4/]. Ostatecznie na początku XIX, po zamknięciu jej północnego wylotu Bramą Anklamską (1725), określanej w późniejszym czasie nazwą Bramy Królewskiej (1806), i uzyskaniu w związku z tym na znaczeniu komunikacyjnym, na całej długości od obecnej ulicy Grodzkiej do Placu Żołnierza zostaje nazwana Kleine Dohmstrasse (1811).
Z analizy planu z 1721 roku, do ulicy Kleine Duhmstrass należały parcele od nr 240 [686/17] do nr 246 [692/11], oraz po przeciwnej stronie ulicy od nr 247 [Rossmarktstrasse 681/5] do nr 253 [685/18].
W 1945 roku uzyskuje nazwę ulicy Cieszymira. Po 1955 roku ponownie zmieniono nazwę i nawiązując do historii tego miejsca, powrócono do historycznej nazwy ulicy Mariackiej, czego nie można powiedzieć o starym gimnazjum, obecnie IX Liceum Ogólnokształcącym, gdyż to przyjmuje ostatecznie imię Bohaterów Monte Cassino (1997).

Zasięg obszaru Kleine i Grosse Domstrasse
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[F – Mühlenstrass, G – Bey Marienkirch, H – Rosmarckt, L – Kleine Duhmstrass, M – Kohmarckt, N – Grosse Duhmstrass,
S – Fuhrstrass, T – Peltzerstrass, U – Büllenstrass]

Wielka Tumska (Grosse Domstrasse) [Farna]

Obecna ulica Farna, usytuowana po wschodniej stronie fary NMP, na odcinku od Placu Żołnierza do skrzyżowania z ulicą Grodzką, początkowo w dokumentach określana jest, podobnie jak równoległa do niej obecna ulica Mariacka, również jako „ulica [tj. usytuowana przy głównym kościele parafialnym, kościele farnym]” (platea summi (1306, 1351), a także dumstrate (1324, 1465). W najstarszej księdze miejskiej raz jeden występuje pod nazwą

Widok Grosse Domstrasse w kierunku południowym

„wielkiej ulicy ” (maior platea summi, 1351), ale także jako ulicy „[położonej] obok fary przy wschodniej części cmentarza kościelnego” (apud summum prope cimiterium a parte orientali una ecclesie, 1373), oraz „[położonej] z tyłu [kościoła] Najświętszej Marii Panny” (achter S. Marien, 1401). Z czasem określana jest już jako „wielka ulica kolegiacka” (grosse Domstrate, 1509, Grosse Thum Strasse, 1592, Grosse Thum Strass, 1625, die grosse Dom Strasse, 1709). W czasach nowożytnych, mimo iż wyraźnie jest krótsza od równoległej doń ulicy Małej Tumskiej, określana jest nazwą ulicy Wielkiej Tumskiej (Grosse Duhmstrasse, 1721, i ostatecznie Grosse Domstrasse, 1811).
Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, zawierającej spis właścicieli poszczególnych działek, do obszaru ulicy Grosse Domstrasse należały parcele od nr 275 [Kohlmarkt 622/11] do nr 285 [791/1], następnie od nr 286 [Königsplatz 186/12, Königsplatz 817/11 do nr 822/6] i od nr 290 [792/27] do nr 309 [671/13].
Po 1945 roku ulica Grosse Domstrasse zostaje nazwana ulicą Subisława, a w 1955 roku powraca do historycznej nazwy ulicy Farnej.

Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Encyklopedia Szczecina, pod red. T. Białeckiego, t. I, Szczecin 1999.
4. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 5. Kalita-Skwierzyńska K., Niezachowane kościoły Szczecina [w:] Szczecin na przestrzeni wieków. Historia-Kultura-Sztuka, pod red. E. Włodarczyka, Szczecin 1995.
6. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.

© Schulz (Jan Wilhelm)