Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (16)

Zawody i status społeczny

1. Nazwy ulic związane z pozycją zajmowaną w społeczeństwie miasta

Księża (Papenstrasse) [Staromiejska]

Obecna ulica Staromiejska, rozdzielona ciągiem ulicy Kard. Wyszyńskiego, do 1945 roku określana nazwą ulicy Papenstrasse, znana była do 1856 roku pod przemiennie występującymi nazwami ulicy Małej Księżej (Kleine Papenstrasse) i Wielkiej Księżej (Grosse Papenstrasse). Najstarsze zapisy nie dają nam pełnej gwarancji właściwego podziału nazw dla obu odcinków tej ulicy. Według Lemckego (1881, 24), a także Fredricha (1926, 31), południowy odcinek tej ulicy między obecną ulicą Podgórną (Rosengarten) a Kard. Wyszyńskiego (Breitestrasse), dla podkreślenia szerokości tej ostatniej, w ciągu XIII wieku określany jest jako (parva platea) bądź (platea arta), przy czym C. Fredrich podaje inny rok, w którym tę nazwę spotykamy w dokumentach (1306), wg H. Lemckego jest to 1307 r. Niezależnie od tego potwierdza to zapis z końca XIII (parva platea, 1386).

Późniejszej nazwy „papenstrate”, jaka pojawia się ok. 1400 roku i wielokrotnie pojawia się w dokumentach źródłowych, a także widocznej na znanych widokach miasta od strony zachodniej z przełomu XVI/XVII w. „Pfaffen Strass” czy „Paffen Strass” (na widokach tych nazwę tą nosi tylko odcinek naprzeciw kościoła św. Jakuba), nie należy raczej kojarzyć z dolnoniemieckim określeniem klechy, gdyż miałoby to dla niej pejoratywny wydźwięk. Co prawda, z taką interpretacją spotykamy się w niektórych opracowaniach polskich historyków, gdzie jest określana jako ulica „Klesza”. Wg słownika środkowo-dolnoniemieckego, wyrażeniem „pape”, rzadziej „paffe”, określano księdza, kleryka, lub uczonego, zwłaszcza duchownego. Stosowane we wczesnym średniowieczu w stosunku do osób duchownych nie miało ujemnych, uwłaczających pobocznych związków, jakie, jak się wydaje, pojawiły się około 1500 roku i utrwaliły w czasach reformacji. Umieszczona poniżej tabelka (tab. nr 1.) uwzględnia kolejne zmiany w nazwach obu odcinków ulicy wg źródeł cytowanych przez H. Lemckego (1881, 24) i C. Fredricha (1926, 30-31), a także T. Bieleckiego (E Sz, t. II, 553).

Zmiany w nazwie ulicy Księżej (Papenstrasse) [Staromiejska]

Położenie ulicy Pfaffenstrass
[wg] Widok Szczecina z lotu ptaka od zachodu, G. Braun/F. Hogenberg, 1594 (fragment)
[K – Papenstrate, yy – lutteke papenstrate, O – Grapengiesserstrasse]

1. „ulica mała księża” (lutteke papenstrate) [południowa część ulicy Staromiejskiej]

Początkowo niejasne zapisy w księgach miejskich, wspominające o „ulicy małej” (parva platea) lub „ulicy wąskiej” (arta platea) z 1306 lub 1307 (mamy tu wspomnianą już rozbieżność w datowaniu u Lemckego i Fredricha), stają się czytelne dopiero przy późniejszym zapisie o „ulicy a ulicą ” (parva platea inter montem canum et plateam latam, 1386). Wzmianka o „montem canum” (psia górka, odcinek późniejszej ulicy Rosengarten), upewnia nas, że jest to odcinek obecnej ulicy Staromiejskiej, pomiędzy ulicą Podgórną i Kard. Wyszyńskiego. Według Fredricha (1926, 30) tego odcinka ulicy może dotyczyć również określenie , tj. „ulicy [zamieszkałej przez] duchownych [kleryków]”, pojawiające się już w pierwszej połowie XIV w. (1345), a także późniejsze, wspomniane w rejestrach szosowych, określenie „ulica księży” (papenstrate, 1399, i Papenstrasse, 1460). Innego zdania natomiast jest H. Lemcke (1881, 24), który podaje, że odnotowana w źródłach nazwa „platea clericolum” (1345) oraz „papenstrate” (1399) odnosi się do odcinka przed kościołem św. Jakuba), podając jednocześnie, iż nazwa pojawia się dla odcinka południowego dopiero na początku XVI w. (lutteke papenstrate (1510). Podobna rozbieżność dotyczy okresu lat 1559–1560, gdzie Fredrich ponownie podaje dla niego nazwę „Papenstrasse”, której u Lemckego nie ma. Wydaje się, że do południowego odcinka może się odnosić również nazwa „Pfaffen Strass” oraz „Pafen Strass”, jaką autorzy widoków miasta od strony zachodniej, Braun/Hogenberg i Kote/Rollos, oznaczyli jej północny odcinek, położony naprzeciw kościoła św. Jakuba, pozostawiając odcinek pomiędzy obecną Podgórną a Kard. Wyszyńskiego bez nazwy. Nie ulega wątpliwości, że w latach 1586 – 1711, do końca panowania króla szwedzkiego, odcinek południowy nazywany jest ulicą Wielką Księżą (Grosse Papenstrasse), z kolei w czasach pruskich, do 1856 roku, określany jest nazwą Małej Księżej (Kleine Papenstrasse, 1721). Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, do ulicy Kleine Papenstrasss należały parcele od nr 893 [316-315/12-13] do nr 899 [310/18] oraz od nr 900 [Rosengartenstrasse 305/Rosengartenstrasse 62] do nr 904 [309/7].

Widok ulicy Papenstrasse spod kościoła św. Jakuba w kierunku
południowym

Położenie ulicy Wielkiej Księżej (K) i Małej Księżej (yy)
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[K – Papenstrate, yy – lutteke papenstrate, A – Breitestrasse, J – Mönchenstrasse, św. J. – kościół św. Jakuba,
O – Grapengiesserstrasse, xx – Rosengarten]

2. „ulica [wielka] księża” (Papenstrate) [odcinek ulicy przy Placu Świętego Jakuba]

Północny odcinek obecnej ulicy położony przy placu św. Jakuba początkowo nazywany był „ [położoną] przy kościele św. Jakuba” (platea parva [clericolum] apud S. Jacobum (1373), a także „ulicą [położoną] naprzeciw wież kościoła św. Jakuba” (in opposito turris S. Jacobi, 1373), bowiem kościół św. Jakuba jeszcze w XV w. posiadał dwie wieże, z których południowa zawaliła się w 1469 roku pod naporem huraganu, co pociągnęło za sobą zniszczenie sklepień w przęsłach zachodnich. Prace przy odbudowie wieży, prowadzone przez mistrza Jana Benecke, zakończone zostały w 1503 r. W tym samym okresie wg Lemckego (1881, 24) około 1400 r. pojawia się dla tej ulicy nazwa „ulicy księżej” (papenstrate, 1399), a wg Fredricha jest to „ulica [zamieszkała przez] małych księży [czyli szeregowych duchownych]” (lutcke papenstrate (1413), ale także „ulica ogólnie dostępna nazywana [położoną] naprzeciw kościoła św. Jakuba” (in platea communiter dicta de papenstrate prope ecclesian S. Jacobi, 1428). Z okresu odbudowy wieży kościoła mamy wzmiankę o ulicy położonej „naprzeciw kościoła” (prope ecclesiam, 1476), oraz o ulicy położonej „naprzeciw [kościoła] św. Jakuba przy [jego] wieży [będącej w budowie]” (iegen S. Jacobs turne over, 1499). Jeszcze w latach sześćdziesiątych XVI w. określana była mianem ulicy „[położonej] naprzeciw kościoła
św. Jakuba” (bey St. Jacobskirchen, 1559, 1560), ale już od 1588 roku pojawia się dla niej ponownie nazwa ulicy Księżej (Pfaffen Strass, 1588, 1590, 1594, także Pafen Strass, 1625). Potem już na dłuższy okres, bo aż do 1711 roku ustala się dla niej nazwa ulicy Małej Księżej (Kleine Papenstrasse). Po przejęciu Szczecina przez władze pruskie dokonano zamiany nazw i odcinek ten otrzymuje nazwę ulicy Wielkiej Księżej (Grosse Papenstrasse, 1811), która utrzymała się do 1856 roku. Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, do ulicy Große Papenstrasss należały parcele od nr233 [457/1] do nr 239 [Jakobikirchof 439].

Położenie ulicy Wielkiej Księżej (K) i Małej Księżej (yy)
Interaktywna mapa miasta Szczecin (fragment)
[K – Grosse Papenstrasse, yy – Kleine Papenstrasse, A – Breitestrasse, xx – Rosengarten]

Należy jednak podkreślić, że nie wszyscy duchowni z kościoła św. Jakuba zamieszkiwali wyłącznie przy tej ulicy. Część z nich mieszkała także na plebani (wedeme), czyli w domu parafialnym (wedemhus), położonym na tzw. Dziedzińcu Parafialnym (parhoff), „na terenie parafii kościoła św. Jakuba” (dos S. Jacobi, 1344). Budynek, w którym mieszkał również przeor, zwany priorem (zastępcą opata, tu przełożony klasztoru, gdyż kościół św. Jakuba od momentu powstania do czasów reformacji był pod patronatem zakonu benedyktynów z Bambergu i tradycyjnie proboszcza parafii zwano przeorem), już wówczas położony była na obecnym miejscu. Zniszczony podczas bombardowań alianckich, odbudowany w latach siedemdziesiątych XX w., także dzisiaj służy duchownym kościoła św. Jakuba jako dom parafialny bazyliki archikatedralnej pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła.
W ramach porządkowania nazw ulic władze pruskie po 1856 roku nadają obu odcinkom nazwę ulicy Księżej (Papenstrasse). Po 1945 roku początkowo określana nazwą ulicy Wiślanej, potem w latach pięćdziesiątych nazwano ją ulicą Staromiejską. W latach osiemdziesiątych, z uwagi na znacznie obniżoną i poszerzoną w stosunku do stanu przedwojennego obecną ulicą Kard. Wyszyńskiego, połączona została kładką dla pieszych. Nazwa ulicy Staromiejskiej pozostała tylko dla odcinka łączącego obecną ulicę Podgórną z ulicą Kard. Wyszyńskiego.

Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Straßennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 4. Encyklopedia Szczecina, pod red. T. Białeckiego, t. I-II, Szczecin 1999-2000.
5. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów towarzystwa historycznego – Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.

© Schulz (Jan Wilhelm)