Zawody i status społeczny
1. Nazwy ulic związane z pozycją zajmowaną w społeczeństwie miasta
Księża (Papenstrasse) [Staromiejska]
Obecna ulica Staromiejska, rozdzielona ciągiem ulicy Kard. Wyszyńskiego, do 1945 roku określana nazwą ulicy Papenstrasse, znana była do 1856 roku pod przemiennie występującymi nazwami ulicy Małej Księżej (Kleine Papenstrasse) i Wielkiej Księżej (Grosse Papenstrasse). Najstarsze zapisy nie dają nam pełnej gwarancji właściwego podziału nazw dla obu odcinków tej ulicy. Według Lemckego (1881, 24), a także Fredricha (1926, 31), południowy odcinek tej ulicy między obecną ulicą Podgórną (Rosengarten) a Kard. Wyszyńskiego (Breitestrasse), dla podkreślenia szerokości tej ostatniej, w ciągu XIII wieku określany jest jako
Późniejszej nazwy „papenstrate”, jaka pojawia się ok. 1400 roku i wielokrotnie pojawia się w dokumentach źródłowych, a także widocznej na znanych widokach miasta od strony zachodniej z przełomu XVI/XVII w. „Pfaffen Strass” czy „Paffen Strass” (na widokach tych nazwę tą nosi tylko odcinek naprzeciw kościoła św. Jakuba), nie należy raczej kojarzyć z dolnoniemieckim określeniem klechy, gdyż miałoby to dla niej pejoratywny wydźwięk. Co prawda, z taką interpretacją spotykamy się w niektórych opracowaniach polskich historyków, gdzie jest określana jako ulica „Klesza”. Wg słownika środkowo-dolnoniemieckego, wyrażeniem „pape”, rzadziej „paffe”, określano księdza, kleryka, lub uczonego, zwłaszcza duchownego. Stosowane we wczesnym średniowieczu w stosunku do osób duchownych nie miało ujemnych, uwłaczających pobocznych związków, jakie, jak się wydaje, pojawiły się około 1500 roku i utrwaliły w czasach reformacji. Umieszczona poniżej tabelka (tab. nr 1.) uwzględnia kolejne zmiany w nazwach obu odcinków ulicy wg źródeł cytowanych przez H. Lemckego (1881, 24) i C. Fredricha (1926, 30-31), a także T. Bieleckiego (E Sz, t. II, 553).
Zmiany w nazwie ulicy Księżej (Papenstrasse) [Staromiejska]
Położenie ulicy Pfaffenstrass
[wg] Widok Szczecina z lotu ptaka od zachodu, G. Braun/F. Hogenberg, 1594 (fragment)
[K – Papenstrate, yy – lutteke papenstrate, O – Grapengiesserstrasse]
1. „ulica mała księża” (lutteke papenstrate) [południowa część ulicy Staromiejskiej]
Początkowo niejasne zapisy w księgach miejskich, wspominające o „ulicy małej” (parva platea) lub „ulicy wąskiej” (arta platea) z 1306 lub 1307 (mamy tu wspomnianą już rozbieżność w datowaniu u Lemckego i Fredricha), stają się czytelne dopiero przy późniejszym zapisie o „ulicy
Widok ulicy Papenstrasse spod kościoła św. Jakuba w kierunku
południowym
Położenie ulicy Wielkiej Księżej (K) i Małej Księżej (yy)
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment)
[K – Papenstrate, yy – lutteke papenstrate, A – Breitestrasse, J – Mönchenstrasse, św. J. – kościół św. Jakuba,
O – Grapengiesserstrasse, xx – Rosengarten]
2. „ulica [wielka] księża” (Papenstrate) [odcinek ulicy przy Placu Świętego Jakuba]
Północny odcinek obecnej ulicy położony przy placu św. Jakuba początkowo nazywany był „
św. Jakuba” (bey St. Jacobskirchen, 1559, 1560), ale już od 1588 roku pojawia się dla niej ponownie nazwa ulicy Księżej (Pfaffen Strass, 1588, 1590, 1594, także Pafen Strass, 1625). Potem już na dłuższy okres, bo aż do 1711 roku ustala się dla niej nazwa ulicy Małej Księżej (Kleine Papenstrasse). Po przejęciu Szczecina przez władze pruskie dokonano zamiany nazw i odcinek ten otrzymuje nazwę ulicy Wielkiej Księżej (Grosse Papenstrasse, 1811), która utrzymała się do 1856 roku. Według informacji umieszczonej na planie miasta
Położenie ulicy Wielkiej Księżej (K) i Małej Księżej (yy)
Interaktywna mapa miasta Szczecin (fragment)
[K – Grosse Papenstrasse, yy – Kleine Papenstrasse, A – Breitestrasse, xx – Rosengarten]
Należy jednak podkreślić, że nie wszyscy duchowni z kościoła św. Jakuba zamieszkiwali wyłącznie przy tej ulicy. Część z nich mieszkała także na plebani (wedeme), czyli w domu parafialnym (wedemhus), położonym na tzw. Dziedzińcu Parafialnym (parhoff), „na terenie parafii kościoła św. Jakuba” (dos S. Jacobi, 1344). Budynek, w którym mieszkał również przeor, zwany priorem (zastępcą opata, tu przełożony klasztoru, gdyż kościół św. Jakuba od momentu powstania do czasów reformacji był pod patronatem zakonu benedyktynów z Bambergu i tradycyjnie proboszcza parafii zwano przeorem), już wówczas położony była na obecnym miejscu. Zniszczony podczas bombardowań alianckich, odbudowany w latach siedemdziesiątych XX w., także dzisiaj służy duchownym kościoła św. Jakuba jako dom parafialny bazyliki archikatedralnej pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła.
W ramach porządkowania nazw ulic władze pruskie po 1856 roku nadają obu odcinkom nazwę ulicy Księżej (Papenstrasse). Po 1945 roku początkowo określana nazwą ulicy Wiślanej, potem w latach pięćdziesiątych nazwano ją ulicą Staromiejską. W latach osiemdziesiątych, z uwagi na znacznie obniżoną i poszerzoną w stosunku do stanu przedwojennego obecną ulicą Kard. Wyszyńskiego, połączona została kładką dla pieszych. Nazwa ulicy Staromiejskiej pozostała tylko dla odcinka łączącego obecną ulicę Podgórną z ulicą Kard. Wyszyńskiego.
Korzystałem z:
1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Straßennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen:
5. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów towarzystwa historycznego – Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.
© Schulz (Jan Wilhelm)