Najstarsze nazwy ulic i inne nazwy miejscowe dawnego Szczecina (11)

Zawody i status społeczny

Nazwy ulic związane z rzemiosłem sukienniczym.

W górnej części miasta, w pobliżu murów miejskich, położone były dwie ulice, Wielka i Mała Tkacka, mające ścisły związek z zamieszkałymi tu w średniowieczu rzemieślnikami, należącymi do cechu tkaczy wełny, oraz kupcami handlującymi suknem w pobliskich sukiennicach. Jak wiadomo, tkacze zamieszkiwali prawie zawsze w pobliżu murów miejskich W Szczecinie obydwie ulice oraz przyległe doń działki przestrzennie zajmowały znaczną część obszaru miasta. Od południa przylegały do osiedla zamieszkałego przez osadników, trudniących się uprawą ziemi, natomiast od wschodu graniczyły z obszarem tzw. Nowego Rynku z centralnie położonym Targiem Końskim. Mieszkańcy obu ulic należeli do tej kategorii zawodowej, których warsztaty, podobnie jak wspomnianych wcześniej rzemieślników, trudniących się przerobem mięsa i skór zwierzęcych, również potrzebowały dużej ilości wody. Ich domy usytuowane były na działkach przyległych do zachodnich murów, zatem mogli ją czerpać z pobliskiej fosy. Według C. Fredricha (1926, 64) istnieją przypuszczenia, że teren na zachód od Targu Końskiego, przy którym później usytuowane zostały obydwie ulice, był bagnisty lub stanowił teren bagnistego stawu.

Hugo Lemcke (1881, 12) w swojej pracy o nazwach szczecińskich ulic pisze, że: „[…] Tkaczom niestety nie wolno było sprzedawać swoich wyrobów w detalu, to była rola , jednego z najbardziej poważanych członków cechu kupieckiego, zwanego ” (członka gildii kupców sukienników, jednej z trzech gildii kupców i żeglarzy istniejących w średniowiecznym Szczecinie, a mających swą siedzibę w Domu Żeglarza). Pierwszy człon tego wyrazu, , jest starą nazwą sukna, drugi, , ma podobne znaczenie, jak wyrażenie w określeniu rzeźnika (Knochenhauer), czyli jest tu mowa o kupcu producencie, prowadzącym sprzedaż swoich wyrobów. Szczecińscy sukiennicy posiadali własny skład i dom handlowy (domus pannorum, 1396, wanthuse (1409, 1410), czyli sukiennice, położone pomiędzy ulicą Kleine Domstrasse a targowiskiem Rossmarkt.

Ulica Wielka Tkacka (Grosse Wollweberstrasse) Tkacka

Średniowieczny wymiar ulicy Wielkiej Tkackiej w istocie ograniczał się do odcinka usytuowanego pomiędzy obecnym placem Żołnierza Polskiego (Königsplatz) a obecną ulicą Łaziebną (Kleine Wollweberstrasse). Pierwsze wzmianki o tej ulicy świadczą wyraźnie o charakterze zatrudnienia ich pierwszych mieszkańców. Są to nazwy w języku łacińskim związane z tkactwem: „ulica sukienników” (platea lanificum, 1306), „sukienników” (pannificum, 1306), „tkaczy wełny” (lanaetextorum, 1307), „tkacka” (textorum, 1307), „ulica sukienników” (platea pannificum, 1351). Na początku XVI wieku pojawia się nazwa w języku niemieckim „ulica tkaczy wyrobów wełnianych” (wullenwewerstrate, 1509).

Große Wollweberstraße, widok w kierunku północnym, z narożnika Mönchenstraße

Położony przy styku ulicy Wielkiej Tkackiej i Rolniczej plac, usytuowany naprzeciw ulicy Małej Tkackiej, na terenie działek należących w późniejszym czasie do ulicy Rolniczej (Baustrasse Nr. 91-92 [Grosse Wollweberstrasse 559-560/19-18], określano nazwą . Jak wynika z ustaleń C. Fredricha (1926, 29), był to plac, na którym prawdopodobnie stał budynek cechu tkaczy lub sama tkalnia, tu także sukiennicy wydawali i przyjmowali od tkaczy towar w postaci wełny i sztuk zgrzebnego płótna, a także przyjmowali ich do pracy. Wg innych źródeł w miarę potrzeby nazwą „Pletze” określano miejsce przed budynkiem publicznym, gdzie omawiano sprawy aprowizacji lub zatrudnienia rzemieślników, przede wszystkim tkaczy, jak również urządzano tam dla nich giełdę pracy. To samo znaczenie wyraża starofrancuski wyraz „place”. O placu tym w dokumentach źródłowych zachowały się następujące zapisy: „nieopodal miejsca [zwanego] ” (up der pletzen orde, 1454); „tkalnia [lub budynek gildii kupieckiej]” (Pletze, około 1460); „narożny budynek przy [tzw.] i domu Hansa Platena do innego miejsca za nim w kierunku wież [umocnień miejskich] położonych [przy] ” (dat orthus an der pletze und hans platen huss up deme anderen orde na der wullenwewerstrate tarne belegen, 1509); „na placu” (in der plethe, 1540); „na przy ” (in der bustrate an der pletze, 1552); „na ulicy do miejsca [zwanego] [usytuowanego] naprzeciw ulicy ” (in der grote wulwewerstrate uppe dem orde an der pletze jegen der kleinem wulwewerstraten, 1564); „baszta łupinowa (10. baszta, licząc od Bramy Młyńskiej) naprzeciw [miejsca zwanego] ” (das wiekhaus jegen der Pletzen, 1564). Nie wszystkie zapisy źródłowe pasują do powyższych ustaleń, mianowicie w 1437 roku natrafiamy na notatkę o treści: „przed Bramą Passawską przy ulicy, którą zamieniono na ” (vor dem passoweschen dore an der strate dede hyd de pletze, 1437). Co do tej ulicy miano zapewne na myśli , ale skoro w 1592 roku, w księdze szosowej pod nagłówkiem „Passower Tor” zanotowano pod dolnym marginesem: „zamieszkali na …” (in der Plez wonet…, 1592), i tu następują dwa nazwiska, to trzeba stanowczo stwierdzić, że takich zapisów dokonywano przypadkowo i nie zawsze w odpowiednim miejscu. Jeden z budynków usytuowany przy ulicy Wielkiej Tkackiej określany był w połowie XIV w. dość zagadkową nazwą „mesterie” (majstrówka). Był to prawdopodobnie budynek, w którym powierzchniowo spilśniano tkaniny, zwykle zgrzebne, o czym świadczy następujący zapis: „dom [położony] przy ulicy sukienników zwany ” (hereditas in platea pannificum dicta eyne mesterie, 1351). Niestety dostępne źródła nie podają dokładnego usytuowania tego budynku. Wg Fredricha (1926, 29) w Greifswaldzie podobną nazwą (mesterie) określano tzw. „Walkerhaus”, czyli jest tu mowa o tzw. foluszu (walkhus), gdzieniegdzie określanym także mianem młyna foluszniczego (walkemole). Również w Anklam wspomniane są dwa zabudowania o nazwie „mesterien”, a obie tamtejsze ulice Tkackie po 1482 roku nosiły nazwę ulicy Wielkiej Tkackiej i Wąskiej Tkackiej (obecnie Wollweberstrasse). Gildia sukienników posiadała tu także łaźnię określaną mianem „nowej łaźni tkaczy wełny” (nova stupa lanetextorum, 1311), a także „[łaźnią] bractwa tkaczy wełny” (fraternitatis lanificum, 1325). Jej dokładne miejsce położenia nie jest znane. Ze źródeł wiemy, że w ciągu obecnej ulicy Tkackiej wspomniana jest także łaźnia „na narożniku ulicy rolników skierowana ku murom” (stupa in angulo plateae colonorum versus murum, 1310). Nie jest pewne, czy jest to ta sama łaźnia. W 1588 roku północny odcinek ówczesnej „ulicy rolników”, przylegający do ulicy Wielkiej Tkackiej, określany jest mianem „łaźni [będącej własnością] kościoła Mariackiego” (bei der badstuben der Marienkirche, 1588). H. Lemcke sytuuje ją na działce Grosse Wollweberstrasse Nr. 54 (1881, 26), natomiast C. Fredrich na działce Grosse Wollweberstrasse Nr. 28 (1926, 51).

Zasięg obszaru ulicy Tkackiej
Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI (fragment).
[C – Grosse Wollweberstrasse, D – Kleine Wollweberstrasse, b – bei der badstuben der Marienkirche, P – Pletze,
E – In Saltzgass, F – Mühlenstrasse (Luisenstrasse), H – Rossmarkt, M – Mühlentor, U – bi der muren, L – Kleine Domstrasse]

Ulica Mała Tkacka (Kleine Wollweberstrasse) Łaziebna

Jako „mała ulica [uliczka] sukienników” (parva platea lanificum, 1345, lutteke wullenwewerstrate, 1501, 1514, kleine wulwewerstrate, 1564, Kleine Wollweberstrasse, 1709) ułatwiała mieszkańcom obu ulic Tkackich dojście do sukiennic usytuowanych przy ówczesnym Targu Końskim.

Kleine Wollweberstraße 1, Ecke Große Wollweberstraße

Według informacji umieszczonej na planie miasta z 1721 roku, do obszaru ulicy Tkackiej (Wollweberstrasse) należały działki od nr 98 [562/16] do nr 113 [577/1] po zachodniej stronie ulicy Wielkiej Tkackiej oraz od nr 114-115 [Königsplatz 826/2] do nr 122 [591/56] po jej wschodniej stronie, jak również od nr 123 [728/8] do nr 126 [4 /5-1/] w ciągu uliczki Małej Tkackiej. Niestety numeracja na tym planie jest niepełna, gdyż duża część zabudowań uległa zniszczeniu w wyniku ostrzeliwania miasta przez sprzymierzone z Prusami wojska w sierpniu 1713 roku.

Krawiecka (pons sartorum) [Rybacka]

Krawcy rzadko nadawali nazwy ulicom, mimo, iż zrzeszeni byli w liczących wiele osób cechach. Powodem było to, że początkowo, mieszkając w rozproszeniu, wykonywali swą pracę w prywatnych domach, nie produkując na skład lub na sprzedaż.. Szczeciński cech krawców posiadał w kościele św. Jakuba swój ołtarz (1380). Pierwsza wzmianka źródłowa o tej uliczce pochodzi z początku XIV wieku (pons sartorum, 1302), przy zapisie o budowie Dworu Opata z Kołbacza, cyt.: „wybudowano [go] na naszym terenie [tj. na terenie miasta Szczecina] niedaleko ulicy [zamieszkałej przez] krawców” (super nostram aream iacentem iuxta pontem sartorum, 1302). Oczywiście nie była to ulica w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, czyli brukowana, lecz pokryta drewnianymi pomostami, wykonanymi z nieokorowanych bali, ułożonych na wilgotnym lub bagnistym podłożu. Potwierdza to użyte tu wyrażenie (pomost, kładka). Skądinąd wiemy, że we wczesnym średniowieczu większość szczecińskich ulic pokrytych było drewnianymi pomostami, natomiast pokrywanie brukiem ulic w Szczecinie rozpoczęto w 1738 roku (Gwiazdowska 2001, 231, p. 257).

Położenie Magazinstrasse

Położenie zabudowań Kancelarii Książęcej, dawnego Dworu Opata kolbackiego [wg] Widok Szczecina z lotu ptaka od zachodu, G. Braun/F. Hogenberg, 1594 (fragment)

Teren, na którym stał Dwór Opata, po wprowadzeniu reformacji na terenie księstwa zachodniopomorskiego (1534) przechodzi w ręce książąt, cały czas pozostając wyłączonym spod prawa miejskiego, stąd pochodzi ówczesna nazwa tego obszaru „Wolność” (Freiheit). Jak wynika z kolejnych przekazów, na miejscu budynków opactwa (Abtsbuden, 1587), i powstałej tu po reformacji Kancelarii Książęcej (Kantzley rechtsbergh, 1591), w latach 1726 – 1728 wybudowano tu, na potrzeby wojskowe, magazyn prowiantowy (Prowiant – Magazin). Po wyburzeniu magazynów na początku XX wieku i posadowieniu w ich miejsce budynku administracji miasta (Verwaltungsgebäude, 1902), obecnej Pomorskiej Akademii Medycznej, przyległą doń uliczkę nazwano ulicą Magazynową (Magazinstrasse). Te ustalenia pozwalają nam skonstatować, że wspomniana powyżej ulica Krawiecka (pons sartorum, 1302), jest obecną uliczką Rybacką.

Korzystałem z:

1. Lemcke H., Die älteren Stettiner Straßennamen, Stettin 1881: L. Saunier.
2. Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von Lemcke H., zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich, Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
3. Mittelniederdeutsches Wörterbuch von Dr. Karl Schiller, in Schwerin und Dr. August Lübben, in Oldenburg, Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, Bremen 1878 [w:] Deutsches Rechtswörterbuch Faksimilierte Quellen: 4. Encyklopedia Szczecina, pod red. T. Białeckiego, t. I, II, Szczecin 1999.
5. Gwiazdowska E., Widoki Szczecina. Źródła ikonograficzne do dziejów miasta od XVI wieku do 1945 roku. Ansichten von Stettin. Ikongraphische Quellen zur Stadtgeschichte vom 16. Jahrhundert bis zum Jahr 1945. Szczecin 2001.
6. Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI, rysunek odręczny wg planu ze zbiorów Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde, opublikowanego [w:] M. Wehrmann, Geschichte der Stadt Stettin. Stettin 1911, po s. 342.

© Schulz (Jan Wilhelm)